درآمدی بر تروریسم‌‌شناسی

قرن­های متمادی ترور و تروریسم از سوی افراد، گروه­ها و حکومت­ها اعمال می­شده است. اما آن­چه در سده­ی گذشته به ویژه از سوی دستگاه­های تبلیغی غرب به عنوان حامی و پشتیبان استعمار بیرونی، و استبداد درونی در راستای تحریف حقیقت و بد جلوه دادن واقعیت در این میان صورت گرفته است، این­که، تروریسم را تاکتیک، روش و ابزار ضعفا در راستای مقابله و مواجه با اقویا معرفی نموده­اند. این معرفی پس از منفی جلوه دادن اقدام­های ضداستبدادی و ضداستعماری ملت­ها، با برچسب (لیبل) تروریسم، صورت گرفت، تا آن­ها ضمن دست­کشیدن از حقوق پایمال شده­ی خود، استحاله شده و جرأت هیچ­گونه اقدام مقابله­ای را نداشته باشند. برای درک و شناخت واقعی تروریسم می­بایست خاستگاه آن به عنوان پدیده، رخ­داد و روی­داد، اقدام و عمل، یا شیوه و ابزار روش تبیین نمود.

لغت‌شناسی تروریسم Terrorism

واژه ­ی ترور Terror از ریشه­ی لاتین تِرس Ters به معنی ترساندن، ترس و وحشت است. این واژه نخستین بار در فرانسه یک سیستم از حکومت انقلابی فرانسه در دوره­ی سال­های 1799- 1789 توصیف شد. آن­چه تحت عنوان The regime de terreur در فرانسه مطرح گردید و معادل Reign of terror می­باشد، شیوه­ای است که به منظور پاک­سازی انقلاب از مخالفین و به منظور گسترش دادن دموکراسی و قوانین عمومی صورت پذیرفت. به هر حال افزایش خشونت و وارد نمودن ضربه­های روانی برای تغییر شکل دادن انقلاب فرانسه با ابزارهای ایجاد وحشت را تروریسم نامیدند. از آن زمان به این سو تروریسم به صورت واژه­ای دارای بار معنایی منفی بوده است، که این اقدامات به شکل جدی­تری پس از انقلاب 1917 روسیه نیز بازتولید شد.

واژه­ های «تروریسم Terrorism» و «تروریست Terrorist» به نسبت واژه ­ی ترور نوپاتر هستند. فرهنگ لغات فرهنگستان علوم فرانسه، در تشریح ترویسم، این واژه را «نظام یا رژیم وحشت» در نظر گرفته است. بر این اساس آمده است که ژاکوبین­ها[1] گاه در نوشته ­های در مورد خودشان به صورت مثبت از این واژه استفاده می­نمودند، اما پس از نهم ترمیدور[2] ( معال با 27 جولای 1794، سال دوم تقویم انقلاب[3]) واژه ­ی تروریست به عنوان عملی بزه کارانه به کار رفت. واژه­ی ترویست در 1795 توسط ادموند برک[4] به زشتی یاد شد. مجمع ملی انقلابیون فرانسه که ترور را به عنوان یک قانون به تصویب رسانده بود و در سال 1793 در اقدامی که به «ترور یکم» موسوم شد، بیش از 20000 نفر از مردم، روحانیون مسیحی و هواداران حکومت پیشین را کشتند، کلیساها را تعطیل نمودند و نوتردام را محل مجمع و برگزاری نمایش و تئاتر نمودند.

بعدها واژه ­ی تروریسم معنایی گسترده ­تر یافت و در کتب فرهنگ و لغت و دایره ­المعارف­ ها به «حکومت وحشت هراس و ترور» شهرت یافت، و تروریست شخص، گروه یا نظامی بود که با بهره ­گیری از قوه­ی قهریه و با ایجاد هراس افکنی و ایجاد رعب و وحشت، تلاش می­نمود تا دیدگاه ­هایش را علیه دیگران مسلط نماید[5]. آنچه که در میان بسیاری از دایره ­المعارف ­های غربی از این واژه دیده می­شود، ویژگی تروریسم نظام ­مند (Systematic Terrorism) است. دایره ­المعارف بریتانیکا، تروریسم را به صورت «کاربرد نظام ­مند وحشت یا خشونت پیش­بینی ناپذیر علیه حکومت­ها و مردم به منظور دست­یابی به هدفی سیاسی» در نظر گرفته است[6].

تعریفی که وزارت دفاع آمریکا در سال 1990 از تروریسم ارایه نموده است این است که، «کاربرد غیرقانونی یا تهدید به کاربرد زور و خشونت ضد افراد یا علیه اموال آن­ها جهت مجبور یا مرعوب ساختن حکومت­ها و جوامع که اغلب با قصد دست­یابی به اهداف سیاسی، مذهبی و ایدئولوژیک انجام می­شود.»[7]

مرکز تحقیقات ضدتروریسم آمریکا[8]تعریف خود از تروریسم را در گزارش تروریسم سال 2008 این­گونه آورده است که: «تروریسم خشونتی است که مبتنی بر طرح توطئه ­ای از پیش طراحی شده که دارای جنبه­ی سیاسی است، و علیه افراد غیرنظامی و اهداف غیرنظامی توسط افراد مخفی و گروه­های زیر سطح ملی به اجرا در می­آید.»[9]

مرکز تحقیقات پیشرفته ضد تروریسم[10] در تعریف خود از تروریسم با روی­کرد کارکرد گرایانه، آن را دارای 3 شاخص و مؤلفه ­ی اصلی می­داند که:

1- تروریسم، پدیده­ای سیاسی است.

2- که مبتنی بر توطئه و طرح از پیش تعیین و طراحی شده است،

3- که علیه مردم بی‌­دفاع اعمال می­شود.

تیپولوژی تروریسم
از حیث نوع­ شناسی تقسیم ­بندی­ های متنوعی از تروریسم صورت گرفته است. که هر یک شایسته ­ی توجه هستند. برخی از تقسیم­ بندی­ ها از حیث زمانی، بعضی مکانی و جغرافیایی، گونه­ای از جهت گستره و شمولیت و یا قومی و ملیت و … می­باشد. در ذیل تلاش می­شود، به صورت مختصر به چند نوع از این تقسیم ­بندی­ ها اشاره شود.

الف- تروریسم ایدئولوژیک؛ در این تقسیم ­بندی که بیشتر مربوط به دوران جنگ سرد می­باشد، تروریسم را از حیث ایدئولوژی­ های سوسیالیستی و کمونیستی تروریست­ها به تروریسم چپ­گرا، و از جهت ایدئولوژی لیبرالیستی تروریست­ها، راست­گرا می­نامیدند. در این نوع تروریسم تلاش­ها برای تغییر حکومت­ها و به زیر کشاندن آن با بهره­ گیری از ایدئولوژی­های چپ و راست است.

ب- ترور کشورگرا یا ملی؛ در این نگاه تروریسم با توجه به تابعیت تروریست­ها شناخته می­شود. در تروریسم کشورگرا یا ملی منافع گروه قومی یا ملی را بدون توجه به ایدئولوژی سیاسی حاکم دنبال می­نماید. تروریست­هایی که در این دسته گنجانده می­شوند به طور عام جهت جلب توجه قدرت­های بزرگ به اجبار با پذیرش ایدئولوژی­ های سوسیالیستی کمونیستی به سمت شوروی، و یا با پذیرش ایدئولوژی ­های لیبرالیستی به سمت آمریکا و غرب تمایل پیدا می­نمودند. این پذیرش ایدئولوژی­ها در بسیاری از مواقع به منظور دریافت حمایت­های سیاسی، تجهیزاتی و تسلیحاتی صورت می­پذیرفت.

ج- تروریسم دولتی؛ به کارگیری خشونت توسط حکومت­ها علیه مخالفین و یا توابع دولت­های دیگر می­باشد. اقدام دولت، علیه مخالفین در خارج از مرزهای ملی، و حمایت از گروه­های تروریستی دیگر کشورها (حمایت مالی، تجهیزاتی، سیاسی و بین ­المللی) در این تقسیم­بندی گنجانده می­شود.

د- تروریسم موضوعی؛ عده­ای از روش ­شناسان تلاش دارند تا ضمن تقسیم ­بندی تروریسم از حیث موضوع به سه تیپولوژی جدیدی برسند. تنوع و تکثر در این حوزه زیاد است، و عناوین و موضوعات در شرایط مختلف، متفاوت است.

صاحب­ نظران تروریسم و ضدتروریسم[11] در تیپولوژی بدیعی تلاش نموده­اند که گونه­شناسی جامعی در شناخت مقوله­ی تروریسم ارایه نمایند. و گونه ­شناسی توجه به مؤلفه ­های جامعیت، شمولیت، کلیت و مانعیت می­تواند مثمر ثمر باشد. بر این اساس ایشان تروریسم را از حیث «صلابت اقدام» تقسیم­بندی نموده­اند.

تروریسم از حیث «تصلب» به سه گونه ­ی کلی تقسیم می­شود، که هر گونه موضوعات متنوعی را پوشش می­دهد. حرکت از تروریسم نرم Soft Terrorism به تروریسم نیمه ­سخت Semi Hard Terrorism و سپس تروریسم سخت Hard Terrorism در طیفی از موضوعات صورت می­گیرد.

الف- تروریسم نرمSoft Terrorism؛ تروریسمی است که علاوه بر داشتن مؤلفه­ های عمومی تروریسم، طیفی از موضوعات در حوزه­ی تفکر، عقیده را در بر می­گیرد.

از حیث منابع خمسه­ی قدرت، تروریسم نرم با بهره­گیری از قدرت و توان فرهنگی و تا بخشی اجتماعی صورت می­گیرد. این تروریسم را با تروریسم رقیق نیز می­شناسند.

ب- تروریسم نیمه­‌سختSemi Hard Terrorism؛ تروریسمی است که علاوه بر داشتن مؤلفه­ ها و مشخصه ­های عمومی تروریسم است، طیفی از اقدامات در حوزه­ی کم­شدت (Low Intensity) را شامل می­شود.

از حیث منابع خمسه ­ی قدرت، تروریسم نیمه ­سخت از جنس اجتماعی، سیاسی، اقتصادی است. تروریسم نیمه ­سخت هم­چنین اقدامات، رخ­دادها و پدیده­هایی تروریستی در حوزه­های اکولوژیک، بیولوژیک و اداری را نیز در برمی­گیرد.

ج- تروریسم سختHard Terrorism؛ تروریسمی است که ضمن وجود مشخصه­ ها و مؤلفه ­های عمومی تروریسم، طیفی از فعالیت­های تروریستی از حیث محیطی (هوافضایی- دریایی- سرزمینی) را در برمی­گیرد.

اقدامات تروریسم سخت، پرشدت و غلیظ هستند. از جهت منابع ارگانیکی (منابع خمسه ­ی قدرت) تروریسم سخت، از طیف قدرت نظامی گنجانده می­شود، به گونه­ای که تروریست­ها با بهره­گیری از قدرت نظامی اقدام­های تروریستی خود را صورت می­دهند.

در دنیای واژگان علمی از یک سو و در جهان سیاست از سوی دیگر واژه و مفهوم تروریسم و رخ­دادها و پدیده‌های تروریستی موجب ایجاد تحولی وسیع در این حوزه­ها گردیده است. لذا شناخت تروریسم به درک مناسب و شایسته از حوزه­ها و طیف موضوعات آن مربوط می­باشد که تنوع و تکثر موجود در این حوزه جز با دانستن تیپولوژی و گونه ­شناسی مناسب مشکل و شاید غیر ممکن است.

منبع: متن زندگی