حکمت و حکیم

پیشینیان ما معمولاً واژه حکمت را به معنی فلسفه به کار می‌بردند اما این واژه دلالت گسترده‌تری از فلسفه دارد . واژه فلسفه یا فیلوسوفیا (philosophy) از دو بخش تشکیل‌شده است :  فیلو به معنی دوستداری و سوفیا به معنی دانایی . فلسفه درعین‌حال که جایگاه خود را به‌عنوان تلاشی برای فهم منطقی پدیده‌ها دارد ولی هیچ کمکی برای درک مفاهیم معنوی و دینی نمی‌کند . در واقع  فلسفه تلاشی است ذهنی و استدلالی برای درک واقعیت‌های جهان هستی . حکمت برخلاف فلسفه از غیب الهام می‌گیرد و سرمنشأ الهی دارد . حکمت ، معرفت و فهم حقیقت هستی است و فرد حکیم به حقیقت دست‌یافته است . در این مقاله سعی شده است بر اساس آیات قرآن و احادیث معنی حکمت و حکیم و تبیین شود .

مقدمه

حکمت سرمنشائی الهی و لدنّی دارد و امامان، انبیاء، اولیاء و انسان‌های والا در طول تاریخ از آن برخوردار بوده‌اند. همچنین در بین افرادی که معروف به فلاسفه شده‌اند نیز گاه برخی از آنان بهره‌ای از حکمت داشته‌اند که اساساً آن را به طریقی غیر از استدلال فلسفی حاصل کرده‌اند. ازجمله شیخ شهاب‌الدین سهروردی که آثار خود را حکمت نامیده، معتقد است که حقیقت کتاب او را تنها کسانی به‌راستی می‌توانند درک کنند که به هدایت شیخی روحانی که خلیفه خداوند بر روی زمین است، به علم اشراق دست‌یافته باشند . وی در این مورد می‌نویسد : البته روا نبود که کسی بدون مراجعه به شخصی که به مقام خلیفه اللهی رسیده و دانش این کتاب نزد وی است، طمع بندد که به اسرار این کتاب واقف گردد. همچنین در مورد اطلاق اسم حکیم می‌نویسد: اسم الحکیم لا یطلق الا على من له مشاهده للامور العلویه و ذوق مع هذه الأشیاء و تألّه^[۱]‏ ، اسم حکیم تنها بر کسی صادق است که دارای مقام مشاهده امور عِلوی (والا) و ذوق و تالّه و …. باشد.

بنابراین تمایز فلسفه و حکمت در معنای دقیق این دو اصطلاح از ابتدا در جهان اسلام مطرح بوده از این روی، بسیاری از بزرگان ،حکمت الهی و معرفت قرآنی و معرفت در مکتب ائمه را امری جدای از فلسفه به معنای یونانی آن دانسته‌اند. از این دیدگاه اساساً فلسفه ذاتی یونانی داشته و فاصله‌ای بسیار با حکمت دارد.

حکمت عطیه‌ای الهی

با توجه به آیات قرآن نتیجه می‌شود که حکمت را خدا به انسان اعطا می‌کند و امری اکتسابی نیست^[۲]

تعلیم حکمت به انسان‌ها یکی از اهداف ارسال انبیا

هدف از ارسال انبیا خواندن آیات الهی ، تزکیه ، تعلیم کتاب و حکمت و پاک کردن انسان‌ها بوده است (به‌طورکلی ترویج و تبیین دین)^[۳] .  لازم به ذکر است که حکمتی که پیامبر گرامی اسلام تعلیم می‌دهد در طول حکمت الهی است و به‌اصطلاح پیامبر واسطه فیض است . لذا این موضوع نافی اعطای حکمت از جانب خدا نیست بلکه در طول و راستای آن است.

رابطه‌ی حکمت با دین و کتاب الهی

دین به‌عنوان نقشه راه دست یافتن به کمال نهایی و برنامه‌ای برای زندگی سعادتمندانه است و پیامبران مبلغ و مبین معارف دین هستند  . این‌که تعلیم حکمت در کنار تعلیم کتاب الهی(به‌عنوان مرجع اصلی دین) آورده شده  است و خدا به‌وسیله آن انسان‌ها را اندرز می‌دهد^[۴]، نمایانگر آن است که حکمت رابطه‌ای خاص با کتاب الهی و دین دارد .

حکمت فهم دین است

قال الصادق (ع) : انَّ الْحِکمَهَ الْمَعْرِفَهُ وَ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ فَمَنْ فَقُهَ مِنْکمْ فَهُوَ حَکیمٌ وَ مَا أَحَدٌ یمُوتُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَحَبَّ إِلَی إِبْلِیسَ مِنْ فَقِیهٍ^[۵]

حکمت همان معرفت و تفقه در دین است. پس هرکس از شما که فقیه شد او حکیم است و مرگ هیچ مؤمنی برای ابلیس از مرگ فقیه دوست داشتنی‌تر نیست.

حکمت گمشده مومن است

حکمت گمشده مومنین است نه ناس . پس برای حکیم شدن و حکمت‌آموزی اول باید مؤمن شد.

قال علی (ع) : خُذِ الحِکمَه اَنَّی کانَت فَاِنَّ الحِکمَه ضالَّه کُلِّ مُومِن^[۶]

حکمت را هرکجا که یافتی فراگیر، زیرا حکمت گمشده هر مؤمن است. این‌که گفته‌شده است حکمت را هرکجا که یافتی فراگیر ، احتمالاً منظور این است انسان مؤمن با دقت در آیات الهی زمینه را برای کسب فیض و نزول حکمت در قلب خویش فراهم کند. با توجه به آیات قرآن کریم ایمان ۷ متعلق دارد . بدیهی است که در صورت مؤمن نبودن به هر یک از متعلقات ، حکیم بودن و حکمت‌آموزی بی‌معنی است .

هفت متعلق ایمان

ایمان به خدا

ایمان به آخرت

ایمان به فرشتگان

ایمان به کتاب

ایمان به پیامبران

ایمان به غیب

ایمان به آیات الهی

متعلقات ایمان در آیات قرآن

لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِکَهِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّآئِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاهَ وَآتَى الزَّکَاهَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاء والضَّرَّاء وَحِینَ الْبَأْسِ أُولَئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (بقره ۱۷۷)

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ (بقره ۳)

أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ کَمْ أَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ * إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَهً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُم مُّؤْمِنِینَ (بقره ۷و۸)

نتیجه‌گیری

با توجه به آیات و احادیث فوق، حکمت معرفت و فهم دین است و  از جانب خدا به افراد اعطا می‌شود .  این‌که در بعضی احادیث گفته‌شده است که حکمت را از منافق یا مشرک بیاموزید احتمالاً درست نیست و این احادیث تحریف‌شده است، زیرا نص صریح قرآن کریم است که حکمت از جانب خدا داده می‌شود و به هر کس داده شود خیر کثیری نصیب او شده است . همچنین تعلیم حکمت در کنار تعلیم کتاب و تزکیه انسان‌ها آمده است. مگر    می‌شود کسی که حقانیت خدا را انکار می‌کند حامل حکمت باشد و حکمت به‌واسطه او به مؤمن منتقل شود ؟  اگر فرد مشرک یا منافق حکمت می‌دانست که در وضعیت دیگری بود . به نظر می‌رسد این تعبیر را بتوان درباره علم‌آموزی به کاربرد ، ولی این‌که حکمت را از مشرک بیاموزیم واقعاً خلاف عقل است .

---

پی‌نوشت:

[۱]  مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲،ص۲۵۹، موسسه انتشارات و تحقیقات فرهنگی.

[۲]  یُؤتِی الْحِکْمَهَ مَن یَشَاءُ وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ (بقره ۲۶۹)

(خدا) به هر کس که بخواهد حکمت مى‏بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین‏، خیرى فراوان داده شده است‏؛ و جز خردمندان‏، کسى پند نمى‏گیرد.

[۳]  لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ (آل عمران ۱۶۴)

به‌یقین خدا بر مؤمنان منت نهاد [که] پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد قطعاً پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند.

رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الحَکِیمُ (بقره ۱۲۹)

پروردگارا در میان آنان فرستاده‏اى از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه‏شان کند، زیرا که تو خود شکست‌ناپذیر حکیمى.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ       (جمعه ۲)

اوست آن‌کس که در میان بى‏سوادان فرستاده‏اى از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد و [آنان] قطعاً پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند

[۴]  وَمَا أَنزَلَ عَلَیْکُمْ مِّنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَهِ یَعِظُکُم بِهِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (بقره  ۲۳۱)

و آنچه را که از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده و به [وسیله] آن به شما اندرز مى‏دهد به یاد آورید و از خدا پروا داشته باشید و بدانید که خدا به هر چیزى داناست.

[۵]  بحارالانوار . جلد ۱

[۶] غررالحکم

 

نوشته آقای فرهاد قلعه‌ای-دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی ، دانشگاه شهید بهشتی