مقدمه:
سوره فرقان در نمایی کلی بیانگر جریان تقابل رسول خدا با کفار است. در بیانی دقیق‌تر این سوره تقابل فکری دو جریان را نشان می‌دهد که یک جریان منتسب به رسول خداست و جریان دیگر جریان کفر است.[۱]
بررسی آیات سوره فرقان نشان می‌دهد که این تقابل فکری در دو جهت صورت می‌پذیرد. کفار از یک‌سو قرآن را مورد هجوم شبهات خود قرار می‌دهند و از سوی دیگر به خود رسول خدا با شبهاتشان حمله می‌کنند.
جهت اول: هجوم به قرآن
هجوم کفار به قرآن به منزله هجوم آنان به مبانی فکری جریان الهی است. قرآن دربردارنده تمامی خطوط فکری جریان الهی است. لذا اگر کفار بتوانند قرآن را با شبهات خود مکدّر سازند، در حقیقت مبانی فکری اسلام را به حاشیه رانده‌اند.
برای مثال در آیات زیر کفار شبهاتی را در مورد قرآن مطرح می‌کنند:
- إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْکٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ (آیه ۴){و کافران گفتند: «این فقط دروغى است که او ساخته، و گروهى دیگر او را بر این کار یارى دادهاند.»}
- وَقَالُوا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَهَا فَهِیَ تُمْلَى عَلَیْهِ بُکْرَهً وَأَصِیلًا (آیه ۵){و گفتند: «این همان افسانههاى پیشینیان است که وى آن را رونویس کرده، و هر صبح و شام بر او املا مىشود.»}
- وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً وَاحِدَهً (آیه ۳۲) {و کافران گفتند: «چرا قرآن یک‌جا بر او نازل نمىشود؟!»}
در مقابل این شبهات خداوند متعال خود به طور مستقیم از قرآن دفاع می‌کند و به رسول‌الله (ص) به تمسک به قرآن راهنما می‌شود. لذا می‌بینیم که خداوند در اولین آیه از جایگاه قرآن دفاع می‌کند. نمونه‌ای از آیات مربوط به دفاع از گنجینه مبانی اسلام(قرآن) را در ادامه می‌بینیم:
- تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا (آیه ۱) {زوال‌ناپذیر و پربرکت است کسى که قرآن را بر بندهاش نازل کرد تا بیمدهنده جهانیان باشد}
- قُلْ أَنزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ کَانَ غَفُورًا رَّحِیمًا(آیه ۶){ بگو: «کسى آن را نازل کرده که اسرار آسمان‌ها و زمین را مىداند؛ او (همیشه) آمرزنده و مهربان بوده است!»}
- کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلًا – وَلَا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیرًا (آیات ۳۲و۳۳){ این به خاطر آن است که قلب تو را به‌وسیله آن محکم داریم، و (ازاین‌رو) آن را به‌تدریج بر تو خواندیم – آنان هیچ مثلى براى تو نمىآورند مگر اینکه ما حق را براى تو مىآوریم، و تفسیرى بهتر (و پاسخى دندان‌شکن که در برابر آن ناتوان شوند)!}
- بخشی از پاسخ‌های خداوند مربوط به بیان عذاب‌های کفار در قیامت می‌شود، روزی که کفار از عدم اتخاذ راه الهی حسرت‌بار خواهند شد.
جهت دوم: هجوم به رسول خدا
هجوم کفار به رسول‌الله به منزله هجوم به رهبر جریان الهی است. قطعاً اگر کفار بتوانند با شبهات خود پایه‌های رهبری این جریان را سست کنند، در حقیقت تمامیت این جریان را تهدید کرده‌اند. لذا خداوند متعال در چندین آیه ضمن دفاع از پیامبر خود، به او دلداری هم می‌دهد.
در آیات مختلف نمونه‌هایی از شبهات و رفتارهای تخریبی کفار نسبت به خود رسول‌الله را می‌بینیم:
- وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعَامَ وَیَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ لَوْلَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیرًا (آیه ۷) {و گفتند: «چرا این پیامبر غذا مىخورد و در بازارها راه مىرود؟! (نه سنّت فرشتگان را دارد و نه روش شاهان را!) چرا فرشتهاى بر او نازل نشده که همراه وى مردم را انذار کند (و گواه صدق دعوى او باشد)؟!}
- أَوْ یُلْقَى إِلَیْهِ کَنزٌ أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّهٌ یَأْکُلُ مِنْهَا وَقَالَ الظَّالِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَّسْحُورًا (آیه ۸) {یا گنجى (از آسمان) براى او فرستاده شود، یا باغى داشته باشد که از (میوه) آن بخورد (و امرارمعاش کند)؟!» و ستمگران گفتند: «شما تنها از مردى مجنون پیروى مىکنید!»}
- وَإِذَا رَأَوْکَ إِن یَتَّخِذُونَکَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا (آیه ۴۱) { و هنگامى که تو را مىبینند، تنها به باد استهزایت مىگیرند (و مىگویند:) آیا این همان کسى است که خدا او را به‌عنوان پیامبر برانگیخته است؟!}
خداوند هم شبهات و رفتارهای تخریبی کفار را به شیوه‌های مختلف پاسخ می‌دهد:
- تَبَارَکَ الَّذِی إِن شَاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْرًا مِّن ذَلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَیَجْعَل لَّکَ قُصُورًا (آیه ۱۰) {زوال‌ناپذیر و بزرگ است خدایى که اگر بخواهد براى تو بهتر ازاین‌قرار مىدهد: باغ‌هایی که نهرها از زیر درختانش جارى است، و (اگر بخواهد) براى تو کاخ‌هایی مجلّل قرار مىدهد}
- وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَیَمْشُونَ فِی الْأَسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَهً أَتَصْبِرُونَ وَکَانَ رَبُّکَ بَصِیرًا (آیه ۲۰) { ما هیچ‌یک از رسولان را پیش از تو نفرستادیم مگر اینکه غذا مىخوردند و در بازارها راه مىرفتند؛ و بعضى از شما را وسیله امتحان بعضى دیگر قراردادیم، آیا صبر و شکیبایى مىکنید (و از عهده امتحان برمىآیید)؟! و پروردگار تو همواره بصیر و بینا بوده است.} این آیه پاسخ به شبهه مطرح شده در آیه هفتم این سوره است.
- وَسَوْفَ یَعْلَمُونَ حِینَ یَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِیلًا (آیه ۴۲){ امّا هنگامى که عذاب الهى را ببینند، به‌زودی مىفهمند چه کسى گمراه‌تر بوده است!} این آیه نیز در پاسخ به ادعاهای کفار است که در آیات ۴۱ و ۴۲ مطرح شده بود.
- همان‌طور که خداوند در پاسخ به شبهات وارد بر قرآن، وضعیت کفار در قیامت را مطرح کرده است، در دفاع از پیامبر خود نیز به وضعیت حسرت‌بار کفار در قیامت اشاره می‌کند و می‌فرماید: الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمَنِ وَکَانَ یَوْمًا عَلَى الْکَافِرِینَ عَسِیرًا – وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا (آیات ۲۶و۲۷) { حکومت در آن روز از آن خداوند رحمان است؛ و آن روز، روز سختى براى کافران خواهد بود! – و (به خاطر آور) روزى را که ستمکار دست خود را (از شدّت حسرت) به دندان مىگزد و مىگوید: «ای‌کاش با رسول (خدا) راهى برگزیده بودم!}
- در بیان‌های دیگر، خداوند متعال با بیان وضعیت سایر انبیاء و سرانجام سایر تکذیب کنندگان در طول تاریخ به پیامبر خود دلداری می‌دهد. برای مثال آیات ۳۵ الی ۴۰ از این سوره را ببینید.
- در آیات ۵۶ و ۵۸ هم خداوند با بیاناتی، پیامبر خود را دلداری می‌دهد.
بدین ترتیب در نمایی کلی خداوند متعال در این سوره با ترسیم دو جریان، نمونه‌ای از تقابل فکری این دو جریان را بیان کرده و از جریان الهی به رهبری رسول خدا در مقابل شبهات و اقدامات تخریبی جریان کفر دفاع می‌کند.
مؤخره:
در میان آیات این سوره تنها در یک آیه به رسول خدا امر و نهی شده است و آن، آیه‌ی ۵۲ سوره فرقان است. پس‌ازاینکه خداوند متعال از مبنای فکری جریان منتسب به رسول الله (یعنی قرآن) دفاع کرد، خداوند به پیامبر خود دستور می‌دهد که از کفار تبعیت نکند و مبتنی بر قرآن، با کفار جهاد کبیر کند.
فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا (آیه ۵۲) { بنابراین از کافران اطاعت مکن، و به‌وسیله آن [= قرآن] با آنان جهاد بزرگى بنما!}
با تدبر در این آیه چند نکته حاصل می‌شود:
- قرآن به صراحت به عنوان مبنای رفتار رسول الله و جریان منتسب به رسول الله معرفی می شود.
- اگر امر خداوند به پیامبر ص درباره‌ی مراجعه به قرآن، مربوط به اتخاذ مبانی فکری از قرآن باشد، بنابراین نهی خداوند از اطاعت کفار به معنای نهی از اتخاذ مبانی و رویّه‌ی فکری کفر است. شاهد این نکته آیه ۴۳ ام است که می‌فرماید: أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ … {آیا دیدى کسى را که هواى نفسش را معبود خود برگزیده است؟! } این آیه مبنای فکری و رفتاری کفار را بیان می‌کند که مبتنی بر هوای نفس است.[۲] و [۳]
- دلیل دیگر بر اینکه متعلق این نهی[۴]، روش فکری کفار است، آن است که در آیات متعدد این سوره خداوند مدل اندیشه و استدلالات جریان کفر را بیان می‌کند، تا جایی که در آیه‌ی ۹ این سوره خداوند متعال می‌فرماید: انظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا {ببین چگونه براى تو مثل‌ها زدند و گمراه شدند، آن‌گونه که قدرت پیدا کردن راه را ندارند!} با این بیان، خداوند متعال تمامی شبهات کفر را قیاسات ناقص و باطلی و بدون حجت معرفی می‌کند که راهگشای حقیقت نیست.
- قرآن تقابل فکری و فرهنگی میان این دو جریان را جهاد می‌نامد و آن را جهادی بزرگ نام می‌دهد. جهادی کبیر.
حرف آخر:
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های امروز در انقلاب اسلامی، تحول بنیادین علوم انسانی است که منتقدان فراوانی دارد. با توجه به مطالب ذکر شده، آیه‌ی ۵۲ ام سوره فرقان می‌تواند به عنوان مبنای تحول علوم انسانی غربی قرار گیرد، علوم انسانی‌ای که به گفته مقام معظم رهبری کاملاً غیرتوحیدی و مبتنی بر مادی‌گرایی[۵] است. نگرش قرآن در این آیه نیز مبتنی بر یک نفی و یک اثبات است[۶] نفی کامل مبانی و ایدئولوژی‌های غیرتوحیدی و اثبات مبانی و ایدئولوژی توحیدی اسلام ناب محمّدی.
با این نگاه است که قرآن عزیز از این تقابل، به عنوان جهاد یاد می‌کند، آن هم جهادی کبیر.[۷]
پی‌نوشت:
[۱] آیات پایانی سوره نیز که بیانگر ویژگی‌های «عباد الرحمن» است، در واقع معرفی کننده اعضای جریان منتسب به رسول خداست.
[۲] بررسی فلسفه بسیاری از علوم غربی نشان می‌دهد که ریشه‌ی بسیاری از علوم غربی تثلیثی و یا مبتنی بر هواهای نفسانی است و با نگاهی حیوانی به انسان ایجادشده‌اند. شاید بارزترین مثال آن دیدگاه رایج لذت‌گرایی در اندیشه‌های فروید باشد.
[۳] وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا (آیه ۲۸ سوره کهف) {و از کسانى که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن! همان‌ها که از هواى نفس پیروى کردند، و کارهایشان افراطى است.} این آیه نیز که مخاطب ظاهری‌اش پیامبر است، شاهدی بر این مدعاست. یعنی دقیقاً عدم اطاعت از کفار به دلیل تبعیت کفار از هوای نفسشان است.
[۴] فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ {… از کافران اطاعت مکن …}
[۵] دیدار اساتید دانشگاه با امام خامنه‌ای در روز چهارم ماه مبارک رمضان سال ۱۴۳۵ : «حرف این است که مبناى علوم انسانى غربى، مبناى غیر الهی است، مبناى مادّى است، مبناى غیر توحیدى است؛ این با مبانى اسلامى سازگار نیست، با مبانى دینى سازگار نیست.» +
[۶] مانند: لا اله (نفی) الا الله (اثبات)
[۷] مقام معظم رهبری در دیدار اخیر خود در دانشگاه امام حسین ع ما را با این تعبیر الهی آشنا کردند و راه جهاد را برای سربازانشان تبیین کردند +
