بررسی مفهوم واژه «دِوِلُپمِنت»
گاهی ترجمان ما از برخی مفاهیم غربی چنان التقاطی و غیر اصیل است، که گویا با انتقالش از عالم فکری غربی به عالم فکری بومی، ذاتش دچار کژفهمی شده است.
ترجمه کلمه development به‌صورت توسعه، یکی از این دست ترجمان‌هاست و شاید اگر معادل این واژه را به صورت دِوِلُپمِنت! بنویسیم، کار علمیِ دقیق‌تر و متقن‌تری کرده‌ایم. لذا در این مقاله به بررسی مفهوم development می‌پردازیم و نیز مرادمان از آنچه تحت عنوان توسعه مطرح می‌شود را نیز دقیق‌تر بررسی خواهیم کرد. در نهایت هم جایگزین مطلوبی را برای این مفهوم معرفی خواهیم کرد.
پژوهشی پیرامون نتایج توسعه‌یافتگی
چرا ما باید «توسعه» پیدا کنیم؟ در برابر این پرسش، پاسخ‌هایی به اندیشه‌مان خطور می‌کند، از جمله:
- برای زدودن فقر و محرومیت؛
- برای پیشرفت تکنیکی جهت مقابله با تمدن غرب؛
- برای هم پایی با تمدن پیشرفته مغرب زمین
- برای رفاه بیشتر و استفاده از نعمت‌های خدایی؛
- یا …
اما برای اینکه ببینیم آیا واقعاً این خواسته‌ها در بستر توسعه‌یافتگی محقق می‌شود یا خیر، بایستی دست به یک پژوهش دقیق بزنیم.
در یک پژوهش روشمند، ما با چهار مرحله روبه‌رو هستیم:
- اتیمولوژی (ریشه‌شناسی مفاهیم)
- ترمینولوژی (مفهوم‌سازی‌شناسی در بازه زمانی-معانی مختلف یک واژه در دوره‌های زمانی مختلف-)
- متدولوژی (همان روش‌شناسی)
- اپیدمیولوژی (فراگیرسازی‌شناسی)
اتیمولوژی واژه development
«توسعه»[۱] شاید از نظر لفظ، تازه باشد؛ اما از نظر معنا تازه نیست. لفظ «ترقی» از اولین الفاظی بود که فرنگ‌رفته‌های ما برای توصیف آن دیار بکار برده‌اند.
برای دریافت معنای توسعه، باید ترقی را فهمید. چرا که:
همین میل ترقی اجتناب‌پذیر بشر است که مبنای توسعه‌ی تمدن کنونی قرار گرفته است.
توسعه از ریشه‌ی «و س ع» به معنای فراخی و گستردگی است. از آنجا که خیلی از محققان مسلمان ساده‌اندیش بر این باورند که توسعه و ترقی هم‌ارز «رشد و تعالی» است که در قرآن آمده، لذا برای جلوگیری از این کژفهمی، به بررسی واژه‌ی رشد، در قرآن می‌پردازیم:
قَد تَّبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی
رشد، راهی است که انسان را به سوی علت غایی وجود خویش و آن هدف خاصی که از آفرینش بشر مقصود پروردگار متعال بوده است، هدایت می‌کند و آن را به «راه صلاح» ترجمه کرده‌اند.
لذا این واژه اصلاً دخلی به ترقی و توسعه ندارد.
پرسش‌هایی پیرامون الگوی توسعه برای جهت دادن به پژوهش
آیا الگوی توسعه را باید مبنی بر مصرف‌گرایی افراطی بنا نهاد؟ آیا باید بدون ملاحظه، فقط به حرص و ولع بشر میدان داد؟
آیا نسبت بین منابع، مصرف‌کنندگان، و یا تولید و مصرف از الگوی خاصی تبعیت می‌کند؟
برای اینکه اهمیت این پرسش‌ها مشخص شود، مثالی از نگرش پایه‌ای به اقتصاد[۲] در دو مکتب توحیدی و غربی بیان می‌کنیم.
اقتصاد غربی نیازهای انسان را نامحدود و منابع و امکانات جهان را محدود می‌داند؛ درحالی‌که در اسلام، منابع و امکانات نامحدود معرفی شده‌اند! از طرفی، اقتصاد اسلامی بر خلاف اقتصاد غربی، بر قناعت و پرهیز از مصرف‌گرایی تأکید دارد.
وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ (سوره احزاب، آیه‌ی ۹۶)
و اگر مردم ایمان آورده و پرهیزگار بودند، ما ابواب برکات زمین و آسمان را بر آن‌ها گشوده بودیم.
لذاست که وقتی زلف اقتصاد کشور را به توسعه گره می‌زنیم، ماحصلش می‌شود تکیه به منابع محدود نفتی و برداشت سرسام‌آور از این موهبت الهی، بدون در نظر گرفتن تبعات این مصرف بی‌حدوحصر، و در پی آن، بی‌توجهی به نگرش‌هایی چون اقتصاد مقاومتی که بر اساس پرهیز از مصرف‌گرایی بنا نهاده شده است. البته استدلال آقایان در این مواقع برای توجیه کارشان، عقب نیفتادن از توسعه‌یافتگی است. هر چند نگرش حاکم بر اقتصاد مقاومتی هم پیشرفت مملکت است. اما چون این دو دیدگاه از دو ریشه مبنایی متفاوت نشأت می‌گیرند، لذا نمی‌توان هر دو روش را در آن واحد، باهم اجرا نمود.
اگر به سخنان مقام معظم رهبری در دیدار با فعالان اقتصادی نیز نظری بیندازید، عمق نگرانی ایشان از این نوع نگرش غلط مشخص می‌شود:
«یکی از بزرگ‌ترین بلیات اقتصاد ما، و نه فقط اقتصاد ما، بلکه بلیات عمومی کشور، وابستگی ما به درآمد نفت است. ما باید به جایی برسیم که اگر یک روزی به خاطر قضایای سیاسی اراده کردیم که صادرات خودمان را مثلاً برای مدت ۱۵ روز یا یک ماه متوقف کنیم، بتوانیم. امروز ما نمی‌توانیم این کار را بکنیم، چون به این درآمد احتیاج داریم. اگر یک روزی اقتصاد کشور از درآمد نفت و صادرات نفت بریده شود، این توان را ملت ایران و نظام اسلامی در ایران به دست خواهد آورد؛ که تأثیرگذاری‌اش در دنیا فوق‌العاده است. ما باید به اینجا برسیم./ مرداد ۹۰»
پرسش‌هایی پیرامون الگوی توسعه برای جهت دادن به پژوهش
پخش سرمایه در الگوی توسعه چقدر اهمیت دارد؟
پاسخی بر مبنای کلام وحی: کیْ لَا یَکونَ دُولَهً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکمْ وَ مَا آتَاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَاب (سوره حشر، آیه ۷)
آنچه که به شما عطا کردیم سرمایه می‌شود و آنجا که می‌گوییم سهم فقرا را بدهید، برای این است که مبادا سرمایه و ثروت در بین یک عده خاص دست به دست شود.[۳]
پاسخی بر مبنای نظام سرمایه‌داری که مفهوم گردش نداشتن سرمایه در آن به وضوح خودنمایی می‌کند:
در نظام سرمایه‌داری، کل ثروت در دست اغنیاء است. بقیه عملاً هیچ! بلوک ورشکسته‌ی شرق نیز همین‌گونه بود. کل سرمایه‌ی اتحاد جماهیر شوروی که بخش وسیعی از شمال و شرق و غرب کره‌ی زمین را فراگرفته بود، در دست دولت بود. از این طرف شوروی تا آن طرف شوروی، با هواپیما ۸ ساعت فاصله بود. ما قبله‌مان در چهار طرف ایران جنوب غربی است. اما بخشی از قبله‌ی آن‌ها جنوب غربی است، بخشی مستقیم و بخشی جنوب شرقی است! در این کشور با داشتن گاز، نفت و بسیاری از صنایع سنگین، دولت سالاری بود. این هم جزء توسعه مذموم است.
دو نوع توسعه، برگرفته از اندیشه حضرت آیت‌الله جوادی آملی (حفظه الله)[۴]
ایشان قائل به دو نوع توسعه هستند:
یکی مذموم، و تحت عنوان «توسعه تکاثری»
دیگری ممدوح، و تحت عنوان «توسعه کوثری»
توسعه‌ی کوثری آن است که «پایدار» و «همه‌جانبه» باشد. معنای پایدار آن است که نسل آینده را هم در نظر داشته باشد.
اما الگوی توسعه تکاثری به صورت زیر است:
اما الگوی جایگزین:
الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت، در واقع پاسخی مطلوب در این زمینه است. این الگو در نشست اندیشه‌های راهبردی در تاریخ ۱۰/۹/۸۹ مورد تعریف قرار گرفت. جهت جلوگیری از اطاله کلام، اهداف، اجزا و مقررات و نیز عرصه‌های این الگو را بر اساس بیانات رهبر معظم انقلاب، و در قالب نمودارهایی که سایت ایشان ترسیم نموده است، در زیر جهت دانلود آورده می‌شود.
[download id=100]
پی‌نوشت:
[۱] زین پس، به ناچار مراد ما از توسعه، همان مفهوم development است، ولو اینکه گفتیم این ترجمه ابداً ذات development را نمی‌رساند. اما از آنجا که عمده در اکثر مباحث، مراد از توسعه را همان development می‌گیرند، ما نیز از روی ناچاری و به‌صورت غیردقیق از این واژه استفاده می‌کنیم.
[۲] اقتصاد نیز ترجمه‌ای غلط از economy است، هم‌ارز ترجمه development به توسعه. برای بررسی مفهومی این واژه به مباحث کدآمایی استاد عباسی رجوع شود. بنا به استدلال توضیح [۱] ناچارا از واژه اقتصاد در این بحث استفاده می‌کنیم.
[۳] «دوله» در آیه یعنی تداول و دست به دست شدن.
[۴] جهت مطالعه مشروح این دیدگاه:
http://www.tasnimnews.com/Home/Single/506395
یک پاسخ به «توسعه یا پیشرفت؟»
با سلام و تشکر
مطالب فوق بسیار عالی ست اما دچار پراکندگی در پرداخت به موضوع است .