در سال ۱۹۶۶ رهبر کمونیست چین -مائو تسه تونگ- اجرای طرحی را آغاز کرد که بعدها به انقلاب فرهنگی شهرت یافت. هدف مائو از اعمال این تغییرات بنیادین، احیای نفوذ و تسلط خود بر ارکان حزب کمونیست چین -که به تازگی با ورود رهبران جدید به عرصه‌ی قدرت، از کنترل او خارج شده بود- و بازگرداندن کشور به مسیری متمایز از افکار کاپیتالیستی بود.
مائو جوانان چینی را برای ورود به عرصه‌ی فرهنگی کشور فراخواند. او معتقد بود که ارزش‌های انقلاب سال ۱۹۴۹ به تدریج در حال از دست رفتن است و کشورش نیاز مبرمی به یک روح انقلابی تازه دارد. انقلاب فرهنگی چنین در ابعاد مختلف تا سال ۱۹۷۶ – هنگام فوت مائو- جریان یافت. میراث خشونت‌بار انقلاب فرهنگی و ابزارهای ددمنشانه‌ی آن، تاکنون بر سیاست و اجتماع چین تأثیر فراوانی نهاده است.
آغاز انقلاب فرهنگی
در دهه ۱۹۶۰ مائو تسه تونگ -رهبر وقت حزب کمونیست چین- تغییر رویه سیاسی در داخل حزب کمونیست را احساس کرد. طی چند سال اخیر رهبران تازه‌وارد حزب کمونیست، شیوه‌ای اصلاح‌طلبانه را پیشه‌ی خودساخته و به باور مائو، از ایدئولوژی انقلابی سال ۱۹۴۹ فاصله گرفته بودند. پس از اجرای ناموفق طرح «یک گام به جلو» (در سال‌های ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۰) و بحران اقتصادی متعاقب آن، موقعیت مائو در رأس حزب کمونیست به شدت تضعیف شده بود.
در سال ۱۹۶۶ مائو با گردآوردن چندین تن از سیاستمداران رادیکال از جمله همسرش جیانگ چینگ و وزیر دفاع لین بیائو، در پی آن برآمد که جایگاه پیشین خود را به عنوان رهبر معنوی چین بازیابد.
در اوت ۱۹۶۶ مائو در جریان گردهمایی کمیته مرکزی حزب کمونیست چین، طی یک سخنرانی متهورانه، از جوانان چینی خواست تا در راستای گسترش اندیشه‌های انقلاب فرهنگی پرولتاریایی و زدودن ارزش‌های پوچ کاپیتالیستی، فعالیت بیش‌تری نمایند. طی ماه‌های بعد، خشونت به طرز فزاینده‌ای در کشور رواج یافت. جوانان وفادار به مائو با تشکیل گروه‌هایی به نام گاردهای سرخ، به روشنفکران و دگراندیشان چینی حمله کردند. مائو به شخصیتی مقدس تبدیل شد؛ نظیر همان شرایطی که استالین بدان دست یافته بود.
نقش لین بیائو در انقلاب فرهنگی
در جریان مرحله نخست انقلاب فرهنگی (۱۹۶۶-۱۹۶۸) لئو شائوجی و تعدادی دیگر از رهبران ارشد حزب کمونیست از قدرت کنار گذاشته شدند (شائوجی بلافاصله پس از برکناری، به زندان افتاد و در سال ۱۹۶۹ درگذشت). تا سپتامبر ۱۹۶۷ در نتیجه‌ی فعالیت‌های خشونت‌بار گاردهای سرخ، کنترل شهرهای چین از اختیار دولت مرکزی خارج شد. مائو برای فرونشاندن اغتشاشات، لین بیائو را مأمور ارسال نیرو و بازگرداندن نظم و امنیت کرد. نیروهای نظامی موفق شدند شبه‌نظامیان گاردهای سرخ را از شهرها بیرون برانند؛ اگرچه اغتشاش‌گران به مناطق روستایی عقب‌نشینی کردند. ادامه‌ی فعالیت گاردهای سرخ در روستاها، به کاهش تولیدات کشاورزی و تنزل اقتصاد چین انجامید؛ به‌نحوی‌که میزان تولیدات صنعتی این کشور در سال ۱۹۶۸، نسبت به دو سال قبل، ۱۲ درصد کاهش یافت.
در سال ۱۹۶۹ لین بیائو رسماً به جایگاه قائم‌مقامی مائو منصوب شد. او سریعاً به بهانه‌ی درگیری‌های مرزی با شوروی، حکومت نظامی در سراسر کشور برقرار نمود. مائو که از اقدامات خودسرانه‌ی لین بیائو خسته شده بود، با کمک چو ان‌لای -نایب رئیس کمیته مرکزی حزب کمونیست- در پی پاک‌سازی بیائو و سایر مقامات خاطی برآمد. در سپتامبر ۱۹۷۱ لین بیائو در جریان سقوط هواپیما در مغولستان کشته شد. به نظر می‌رسد که او در حال فرار از چین بوده است. حتی بعدها شواهدی نیز نشان داد که هواپیمای او با اصابت موشک ساقط شده است که این فرضیه نیز سوءقصد به جان وی را ثابت می‌کند.
سایر متحدان و نزدیکان لین بیائو نیز در جریان پاک‌سازی‌های بعدی از قدرت کنار گذاشته شدند. در این ایام، چو ان‌لای با بهره‌گیری از بیماری مائو و ناتوانی وی، بر قدرت و نفوذ خویش افزود. حذف لین بیائو از قدرت، بسیاری از مردم چین را مجاب کرد که انقلاب فرهنگی صرفاً دستاویزی برای جنگ قدرت در حزب کمونیست بوده است.
پایان انقلاب فرهنگی
چو ان‌لای از طریق احیای نظام آموزشی قدیم و بازگرداندن بسیاری از مقامات پیشین به عرصه‌ی قدرت، ثابت کرد که انقلاب فرهنگی به منتهای ناکارآمدی خود رسیده است. در سال ۱۹۷۲ مائو بر اثر سکته، از قدرت فاصله گرفت. در همان سال، چو ان‌لای نیز دریافت که به بیماری سرطان مبتلاست. این دو تن متفقاً قدرت را به دنگ شیائوپینگ (سیاستمداری که در جریان مرحله نخست انقلاب فرهنگی از کار برکنار شده و بار دیگر به عرصه‌ی قدرت بازگشته بود) واگذار نمودند. این اقدام، مخالفت شدید جیانگ چینگ -همسر مائو- و متحدان وی را به دنبال داشت. طی چند سال آینده، عرصه سیاسی چین میان این دو گروه تقسیم شده بود. سرانجام در آوریل ۱۹۷۶ تندروها مائو را مجاب نمودند که شیائوپینگ را از کار برکنار کند (قابل ذکر است که چو ان‌لای، متحد شیائوپینگ، چند ماه قبل فوت کرده بود). مائو تسه تونگ سرانجام در سپتامبر همان سال درگذشت. با مرگ مائو ائتلافی از نیروهای نظامی چین، با شیائوپینگ تجدید بیعت کرده و تندروها را از قدرت کنار زدند. شیائوپینگ در ۱۹۷۷ به رأس قدرت بازگشت و تا ۲۰ سال بعد بر سر کار باقی ماند.
پیامدهای انقلاب فرهنگی
حدود ۱٫۵ میلیون نفر در جریان انقلاب فرهنگی چین کشته شدند. بسیاری از افراد نیز با محرومیت از حقوق اجتماعی، زندان و مصادره‌ی اموال مواجه گردیدند. اثرات کوتاه مدت این جنبش بر زندگی شهری چین کاملاً نمایان شد اما تأثیرات بلندمدت آن را باید در اعتقاد چینی‌ها به حکومت مستقر در این کشور مشاهده کرد. بسیاری از مردم چین اطمینان خود را به حزب کمونیست و مائو از دست دادند. مائو که روزگاری به عنوان رهبر معنوی چینی‌ها در رأس تمامی امور قرار داشت، اینک به شخصیتی عادی تبدیل شده است. از سوی دیگر، انقلاب فرهنگی که برای محو افکار سرمایه‌داری در جامعه‌ی چین آغاز شده بود، برخلاف انتظار، موجب تسریع ورود این تفکرات به جامعه‌ی سنتی چین گردید.
منبع: history
ترجمه: تاریخ جهان