زن به مثابه حرث از حیث چیستی

یکی از مباحث پر چالش معاصر جوامع بشری، نقش زن و جایگاه اوست. در جوامع مدرن، زن از جایگاه اصلی خویش به‌عنوان مادر و همسر فاصله گرفته و به بهانه حضور در اجتماع نقش‌های مردانه را پذیرفته و بازتاب چنین نگرشی در بسیاری موارد اختلال در نظام خانواده بوده است، تا آنجا که می‌توان گفت خانواده نیز جایگاه و کارکرد اصلی خود را ازدست‌داده است.

در قرن بیستم جنبش فمینیسم سعی کرد تعریفی جدید از نقش زن ارائه کند و نقش‌های سنتی زنان را تحت عناوین «رفع ظلم از زنان» و «احقاق حقوق زنان» به چالش کشید و جایگاه زنان را از حوزه‌ی «خانه» به «اجتماع» کشاند. در نگاه فمینیسم نقش‌های سنتی زنان ازجمله «مادری» و «همسری» ارزش زن را تنزل داده و او را از جامعه دور می‌سازد. در نگاه فمینیست‌ها نقش‌های مردانه حائز ارزش‌اند، آن‌ها در تلاش خود در احقاق حقوق زنان تلاش کردند نقش‌های مردانه به زن اعطا کنند تا مقام زن نیز ارتقاء پیدا کند. در راستای همین اهداف جایگاه زنانگی زنان در مادری و همسری ارزش خود را از دست داد و تعریف جدیدی از زن ارائه شد.

اما اسلام به‌عنوان «دین جهانی و نهایی» بشریت، نگرش جدیدی را از زن ارائه داده و برای او مقام و ارزش والایی قائل شده است. در تعریف اسلام، زن در جایگاه خود ارزشمند است و برای کسب ارزش نیازی به تشابه به جنس مرد ندارد. نقش اصلی زن در اسلام «مادری» و «همسری» است و در کنار این نقش‌ها می‌تواند نقش‌های فرعی اجتماعی را نیز بپذیرد.

قرآن کریم برای تبیین جایگاه زن کلیدواژه‌های ویژه‌ی خود را دارد که می‌توان با بررسی مفهومی آن‌ها به‌نظام جامعی، در راستای فهم نقش و جایگاه زن در قرآن و اسلام پی برد. یکی از مفاهیم اساسی‌ای که در قرآن کریم برای تبیین نقش «همسری» و «مادری» آمده است، واژه‌ی «حرث» است که در آیه‌ی «نساؤکم حرثٌ لکم» به جنس زن نسبت داده‌شده است. فهم معنا و ابعاد این توصیف از جنس زن، ما را به فهم جایگاه زن در فرهنگ قرآن نزدیک می‌کند. با تبیین این مفهوم در علم کشاورزی و تطبیق آن با توصیف از «زن به‌مثابه‌ی حرث» در قرآن کریم می‌توان به ابعاد این تشبیه دست‌یافت.

در عبارت مورد نظر از این آیه‌ی شریفه «نساؤکم حرث لکم»، «حرث» اسم مکان و به معنای محل کشت و کشتزار است. در این گزاره‌ی قرآنی که یکی از گزاره‌های مرتبط با بیان نظام آفرینش و قوانین تکوینی حاکم بر عالم خلقت است، زن حرث دانسته شده است.

برای تبیین چیستی حرث باید مبتنی بر چهارچوب مفهومی، چهارچوب نظری را بر مبنای تحلیل و تطبیق مفهوم «حرث» و نسبت آن با زن در نسبت با کشاورزی در علوم طبیعی، مورد تحلیل و تطبیق قرار دهیم.

دامنه‌ی مفهومی حرث در قرآن کریم شامل واژه‌های «حرث»، «حارث»، «محروث» و «حراثت» است که به ترتیب با مفاهیم «کشتزار»، «کشاورز»، «بذر» و کشاورزی تطبیق دارد. همچنین دامنه‌ی مفاهیم واژه‌های «نساء» در نسبت با زن به‌مثابه‌ی «حرث»، «رجل» در نسبت با مرد به‌مثابه‌ی «حارث»، «نطفه» در نسبت با «محروث» و بذر، و درنهایت «قوّامیّت» در نسبت با «حراثت» تطبیق مفهومی دارند.

عمده‌ی مفسرین علت نسبت دادن صفت «حرث» به زنان را، ادامه‌ی فرآیند توالد و تناسل و استمرار خلقت انسان بر روی زمین بیان کرده‌اند که بدون حضور زن به‌عنوان «حرث» فرایند استمرار خلقت انسان رو به تباهی گذاشته و نسل انسان نابود می‌گردد.

می‌توان گفت آیت‌الله جوادی آملی جامع‌ترین بیان و تبیین را از آغاز تا به امروز در تفسیر این آیه شریفه داشته‌اند.

ایشان ابتدا تفسیر آیه را بیان می‌کنند: «زنان برای بقای نوع و تکثیر نسل بشر، کشتزار مردان‌اند. این آیه در مقام بیان مسئله زناشویی و تولید نسل برای بقای نوع انسان، مرد را مانند کشاورز بذرافشان و زن را چون کشتزاری می‌داند که نطفه مرد در رحم او رشد می‌کند و زن با تولید فرزند مایه بقای نسل آدمی است. برای تأکید بر حفظ نسل که هدف اصیل عمل زناشویی است، واژه حرث در آیه تکرار شده است. هدف از آمیزش جنسی که می‌تواند در هر وقت و به هرگونه و از هر جا باشد، تنها لذایذ جنسی نیست، بلکه لذت جنسی، مزدی نقد برای تحمل زحمات طاقت‌فرسای تولید فرزند و پرورش اوست. خداوند برای ترغیب به هدف‌دار کردن آمیزش جنسی می‌فرماید که از رهگذر مباشرت با زنانتان فرزندان شایسته‌ای برای آخرت خود بفرستید، پس تولیدمثل و بقای نسل مهم است، ولی فرزند نیز باید سودمند و صالح باشد. رعایت تقوای الهی و یقین به ملاقات خدا و لازم آن -یعنی تحفظ و مراقبت- در همه امور خانوادگی بایسته است. مژده الهی را پیامبر اعظم ص به مؤمنان می‌رساند.»^[۱]

سپس ایشان در دو بخش آراء و نظرات خود را در تفسیر آیه بیان می‌کنند:

«۱) سهم زنان در تولید و حفظ نسل:

 قران کریم هنگام بیان رابطه زناشویی بین زن و مرد، زن را کشتزار می‌داند نه‌فقط محلی برای ارضای غریزه جنسی: نساؤکم حرث لکم. بر این اساس وجود زن برای تولید نسل و حفظ بقای نوع انسان است و کردار شوهر با زن باید مانند رفتار کشاورز با کشتزارش، برای تولیدمثل باشد، پس آیه موردبحث، در مقام بیان سهم زن در تولید و حفظ نسل است و تکرار حرث به جهت اهمیت مسئله نسل و تأکید بر آن است.

۲) رسالت انسان‌سازی و خلیفه آفرینی

تعبیر «نساؤکم حرثٌ لکم» جمله خبری و وصفی است، لیکن می‌تواند به داعی انشاء القا شود و به‌صورت جمله انشائی و دستوری ظهور کند و پیام اساسی آن، هم متوجه زنان شود که ای زنان بزرگوار کوشا باشید تا محترث و کشتزار شوید، و هم متوجه مردان شود که ای رجال شریف بکوشید کشاورز به معنای حارث نه زارع گردید، زیرا انسان‌سازی، خلیفه آفرینی و کریم به بار آوردن کاری نیست که معادل داشته باشد. عمده آن است که مرد و زن آگاه باشند که هیچ‌یک زارع نیست، بلکه محدوده کار آن‌ها حرث و بذرافشانی و بذر پذیری است، نه زرع که احیای بذر و رویش حیاتمندانه آن باشد، چنان‌که در جریان رویش تمام گیاهان، اصل حیات‌بخشی از آن خدای سبحان است. قرآن حکیم دراین‌باره حرث و بذرافشانی را به مردم اسناد داده و زرع و احیای جماد مرده را به خداوند، و درباره‌ی پرورش فرزند اِمناء و نقل نطفه از جایی به‌جای دیگر را به پدران نسبت داده و خلقت را به خداوند و چنین فرموده است: أَفَرَأَیتُم مَّا تَحْرُثُونَ (۶۳) أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ (۶۴)، أَفَرَأَیتُم مَّا تُمْنُونَ (۵۸) أَأَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ (۵۹) (سوره واقعه) »

آیت‌الله جوادی آملی در ذیل بیان خود چنین می‌افزایند: «از این تحلیل، فروعی استنتاج می‌شود: ۱) رها کردن حرث که به‌صورت موات یا بایر درآید مطابق ساختار اصلی آن نیست؛ ۲) حضور بیگانه و تصاحب غاصب که به‌صورت استثمار رحم درمی‌آید برابر فرآیند خلقت نیست؛ ۳) اختلاط میاه و مشبوبیت نسل و نژاد با نظام آفرینش هماهنگ نیست؛ ۴) دخالت در دستگاه خلقت به اسقاط جنین که در آستانه تبدیل حرث به زرع است، موازی حکمت الهی نخواهد بود.» ^[۲]

ایشان با نگاه جامع به آیه به مسئله حفظ حرث، حفظ نسل، نسبت زن و مرد به‌مثابه نسبت حرث و حارث و رسالت انسان‌پروری اشاره می‌کنند.

 مبتنی بر این توضیح، مطالعه و تبیین جایگاه «حرث» در روند خلقت انسان، مبتنی بر آیات قرآن مورد بررسی قرار گرفت.

همان‌گونه که بیان شد حرث به معنای کشتزار^[۳] است یعنی زمینی که قابلیت باروری و زایش دارد و نسبت دادن این موضوع به زنان به این معناست که زن در عالم خلقت از جانب خداوند این نقش را به عهده دارد. اندام باروری در وجود زن رحم است که بخشی از فرآیند خلقت در آنجا رقم می‌خورد. به‌طور خاص در آیه‌ی ۲۲۳ سوره بقره^[۴] «رحم زن» تشبیه به حرث شده است که قابلیت زایش دارد. همچنین در قرآن کریم اندام زایای زن با تعبیرات «رحم»^[۵]، «قرار مکین»^[۶] و «بطن»^[۷] آورده شده است.

مراحل «جعل نطفه»^[۸]، «سوّیتُ»، «نفخت» و «فطرت»، از مراحل خلقت، در رحم و به عبارتی در «حرث» که مکان زایش و باروری انسان است، صورت می‌گیرد. به تعبیر دیگر، از زمانی که نطفه وارد رحم شده و در آن جعل گردید، تا زمانی که روح در جنین دمیده شده و مرحله‌ی «نفخ» روح صورت می‌گیرد، و جنین تبدیل به انسان کامل شده و واجد فطرت می‌گردد، خلقت در «حرث» رقم می‌خورد.

تعبیری که قرآن کریم از جعل نطفه در «قرار مکین»^[۹] دارد، بیان‌کننده‌ی این است که این مکان زایش یا همان «حرث» محل استقراری است که استعداد و قدرت حفظ^[۱۰] و رشد این نطفه را دارد؛ تا نطفه از آبی بی‌مقدار تبدیل به انسانی کامل گردد.

 

زن و زایایی در فرهنگ ملت‌ها و ادیان

همان‌گونه که در قرآن کریم به موضوع حرث و کشتزار بودن زن اشاره‌شده است، در قاموس ادیان و اساطیر هم پیوند محکمی میان زن و زمین وجود دارد. همان‌گونه که زمین مبنای زایش و رویش برای بشر است، وجود زن هم همین کارکرد را در تفکر بشری داشته است به همین دلیل متون مقدس آیین‌های زرتشتی، هندو، و ادیان پیش از اسلام به بعد گیاهی انسان و نقش زن، زایش و پرورش او توجه نشان داده‌اند.

در ادیان کهن و باورهای اساطیری زمین منشأ حیات و رویش و زایش است و زن هم ویژگی‌های زمین را دارد و منشأ حیات و زایش نوع بشر است. «تاکنون باورها و آیین‌های فراوانی مربوط به زمین، خدایانش و به‌خصوص ” میهن- مادر” یا ” مام میهن” در مقیاس‌های جهانی آن‌ها به دست ما رسیده است. زمین که به یک معنا پایه و اساس کیهان محسوب می‌شده، تجلی‌گاه مذهبی بااهمیتی بوده و بارها پرستیده شده است.»^[۱۱]

 در عمده‌ی ادیان و اساطیر کهن، الهه‌ها و ایزد بانوان مربوط به زمین، مؤنث‌اند، که ناشی از شباهت و ویژگی‌های زن و زمین در حیات‌بخشی و باروری است. «نظر به اینکه در روزگاران بس کهن و پیش از آشکار شدن علت فیزیولوژیک آبستنی در زن، بشر می‌پنداشته این امر از طریق نیروهای طبیعی یا تماس زن با شیئی یا جانوری از محیط کیهان پیرامون انجام می‌پذیرد به زن به‌صورت موجودی بسیار نیرومند و زاینده و پرورش‌دهنده موجود دیگری می‌نگریستند. 

در میان تمام اساطیر و فرهنگ‌ها و ملل و اقوام مختلف، اسطوره‌ی زمین و کشت و باروری وجود دارد که عمدتاً همه مؤنث‌اند. پررنگ‌ترین اسطوره‌ای که از آن می‌توان به‌عنوان اسطوره مادر زمین یادکرد، «گایا^[۱۲]» است. «گایا یعنی زمین، عنصر اولیه‌ای که سلاله خدایان از آن به وجود آمدند. به عقیده هزیود، گایا بلافاصله پس از chaos(خلأ) و پیش از eros(عشق) به دنیا آمد، و به‌تنهایی آسمان (ouranus) و کوهستان‌ها و همچنین pontos (امواج) را به وجود آورد. گایا با آسمان وصلت کرد و از این وصلت خدایان پا به عرصه وجود گذاشتند.» ^[۱۳]

«به‌تدریج گایا-زمین که منبع و منشأ لایزال بارداری و حاصل خیزی بود، به‌عنوان مادر جهانی و مادر خدایان معروف شد. »^[۱۴]

سپندارمذ نیز از دیگر اساطیر کهن ایرانیان است که در میان آن‌ها با زمین پیوند دارد. «در میان امشاسپندان نیز دو ایزد بانو وجود دارد؛ امرداد ایزد بانوی گیاهان و بی‌مرگی که بیدادگران نسبت به گیاهان را از ورود به بهشت بازمی‌دارد، و سپندارمز، ایزد بانوی زمین وزنان پارسا، که کفران کنندگان بر زمین (دزدان، ستمکاران و مرگ ارزانان) را گزند می‌رساند…در گات‌ها ۱۸ بار از اسپندارمز یادشده است. آرایش بهشت نکاستنی با اسپندارمز است (یسنای ۲۸، بند ۷)، او سازنده‌ی جانوران است. (یسنای ۲۸ بند ۱۲) او گشایش بخش هستی است. (یسنای ۴۶ بند ۱۱) به کشتزاران رامش می‌دهد. (یسنای ۴۷ بند ۳) آباد کنندگان زمین با کشت و ورز و با چراگاهان خرم برای چارپایان سودمند مایه‌ی خوشنودی سپندارمزند. (یسنای ۳۹ بند ۹)»^[۱۵]

«اسفندارمذ با عنوان فرشته زمین به‌ویژه مَشیَت قلمروهای طبیعی را بر عهده دارد که در آن‌ها عنصر زمینی تفوق دارد. زیرا که زمین، مخلوق فرشته‌ی اوست. زمین همان است که در خود می‌پذیرد. ظرف پذیرنده‌ی مایع فرضی و اثرات کرات آسمانی، و نقش زن را در قبال مرد به عهده دارد.»^[۱۶]

همچنین واژه‌ی «گایا» که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اساطیر یونانی از آن یاد شد و از آن به‌عنوان «مادر-زمین» یاد می‌شود در معنای ریشه‌شناختی خود نیز با زمین پیوند مفهومی دارد. «Gaia به معنای زمین، اولین زاده و یکی از ایزد بانوان یونان باستان است. این واژه باریشه‌های گیاه، گیتی، گیهان، کیهان و جهان؛ و ریشه gé به معنای زمین در واژگانی چون géologie و géogragphie و نیز با واژه Gaea به معنای مادر زمین مرتبط است. از رسول اعظم (صلوات‌الله‌علیه) روایت‌شده است: تحفظوا من الارض فانها امکم.»^[۱۷]

با همه‌ی این توضیحات می‌توان گفت زن به مثابه‌ی حرث در چیستی خود مکانی است که قایلیت زایش دارد و تداوم نسل انسانی و حیات بشر از حیث این که مراحل خلقت از نطفه تا خلق آخر در آن رقم می‌خورد اهمیت بالایی دارد.

لازم به ذکر است که وجه «حرث» بودن زن، یکی از شقوق وجودی زن از حیث جنسیت اوست و دیگر ابعاد وجودش همانند وجه «سکینت»، «زوجیت» و… باید مورد مطالعه قرار گیرد. (جدای از ابعاد انسانی مشترک میان هر دو جنس)

 

---

 

پی‌نوشت:

[۱] جوادی آملی، عبدالله، ۱۳۸۹. التسنیم فی تفسیرالقرآن الکریم، نشر اسراء، ج ۱۱، ص ۱۸۵

[۲] همان، ص ۱۹۰-۱۸۹

[۳] نمونه ج ۲ ص ۱۴۱، المیزان ج ۲ ص ۳۱۸، مفردات ص ۲۲۶، تسنیم ج ۱۱ ص ۱۸۷

[۴] نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّی شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاَقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ

[۵] بقره ۲۲۸، آل عمران ۶، رعد ۸، حج ۵، لقمان ۳۴

[۶] مومنون ۱۳، مرسلات ۲۱

[۷] زمر ۶، نحل ۷۸، نجم ۳۲

[۸] المؤمنون، ۱۳

[۹] همان

[۱۰] مصطفوی، حسن. ۱۳۸۰. تفسیر روشن. تهران: مرکز نشر کتاب، ج ۱۱ ص ۱۶۳

[۱۱] خوش منش، ابوالفضل، ۱۳۸۹. زن سیمای زندگی در دین و اسطوره، قم: ادیان، ص ۱۶۹

[۱۲] نکته ای که می بایست در اینجا توجه کرد این است که واژه ی گایا به لحاظ مفهومی با حرث قابل تطبیق هست اما قابل جایگزینی نیست که بگوییم گایا همان حرث است. زیرا عمق مفهومی گایا قابل قیاس با حرث و دامنه ی مفهومی آن نیست. این اشتباه را دوستان در برخی مقالات منتشر شده داشتند که باید تذکر داده می شد.

[۱۳] گریمال، فرهنگ اساطیر یونان و رم، دکتر احمد به منش، دانشگاه تهران، ص ۳۲۴

[۱۴] همان، ۳۲۶

[۱۵] طاهری، صدر الدین. و محمود طاووسی. ۱۳۸۹. تندیس‌های ایزدبانوان باروری ایران. مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان. سال ۸. شماره ۲، ص ۴۹

[۱۶] کربن، هانری، ۱۳۸۳. ارض ملکوت. تهران: طهوری، ص ۱۳۱

[۱۷] خوش منش، ابوالفضل، ۱۳۸۹. زن سیمای زندگی در دین و اسطوره، قم: ادیان، ص ۱۷۰