حق و باطل به مثابه‌ی جهتِ ارزشی

در تبیین نوع ثنویت حاکم بین مفاهیم دوگانه‌ی حق و باطل، دریافتیم که رابطه‌ی آن‌ها ثنویِ توحیدی است. پس خود به خود تشکیک پذیر نبوده و علاوه بر آن، ارزش‌مدار و ناظر بر نفی باطل و برتافتن حق است. با این حال این اشکال را برخی طرح کردند که این تلقی ظاهراً در عمل چندان جواب نمی‌دهد و به عنوان مثال در جبهه‌ی حق افرادی نماینده‌ی کامل‌تری از حق هستند و برخی کم‌تر؛ گویی افراد به میزان گوناگون از حق بهره دارند. در طرف باطل نیز وضع به همین منوال است. بنابراین نتیجه می‌شود که به همان میزان که افراد از حق بهره‌ی کم‌تری دارند، پذیرای باطل شده‌اند. و حال آن‌که می‌دانیم نباید چنین باشد. به همین منظور، زمینی سوپر پارادایمیک ترسیم شد که تنها به دو بخش حق و باطل تفکیک می‌شود. هیچ حالت سومی هم وجود ندارد. از همین‌جا معلوم می‌شود که منطقاً این دو در تقابل ”متناقض“ هم‌اند، نه رفع هر دو ممکن است و نه جمع هر دو؛ یعنی اگر قضیه‌ای شرطی داشته باشیم به این صورت که ”الف یا حق است یا باطل است“، این قضیه، منفصله‌ی حقیقی خواهد بود. نتیجتاً نبود یکی، ثبوت دیگری را تصدیق می‌کند و بالعکس. و اما در ادامه به منظور پاسخ به اشکالی که در بالا ذکرش رفت گفته شد که درون هر کدام از این دو زمین، مراتب و درجاتی است و بهره‌مندی افراد، مختلف.

دقیقاً اما در همین‌جاست که این تبیین با مشکل منطقی مواجه خواهد شد. یعنی نمی‌توانیم مدعی شویم که زمین حق، خود مراتبی دارد و ذومراتب بودن در عین حال خدشه‌ای به حقِ محض بودن آن وارد نمی‌سازد. ”محض“ این‌جا به طور واضح ضرورتاً به این معناست که باطل در او هیچ جایی ندارد. چراکه تقسیم‌بندی ما از ابتدا محض و در واقع ”دو مؤلفه‌ای“ بود. مطابق این سمنتیک، شما یا حق هستید یا باطل؛ حق‌تر یا باطل‌تر نخواهید داشت. حال اگر به نحوی بخواهید در این سمنتیک هر کدام از این مفاهیم را درجه‌بندی نیز بکنید، این امر از دو حالت خارج نخواهد بود: یا ١) بالکل چنین امری را محال خواهید دانست، که این خلاف ادعای ما مبنی بر تشکیکی بودن حق و باطل در زمین خوشان خواهد بود؛ یا ٢) اگر آن را برتافتید، مدرج شدنِ به عنوان مثال حق ممکن نخواهد شد مگر به وسیله‌ی عنصر باطل، که تنها عنصر بدیل ماست، وگرنه هیچ توجیهی در میان نخواهد بود که چرا و چگونه حق‌”تر“ معنا دارد. تنها با وجود یک ”مانع“ (یا هر مفهوم جایگزینِ دیگری که رسانای معنای ضد، مقابل، و نگه‌دارنده را بدهد) است که مراتب و درجات و بهره‌مندی‌‌ها معنا خواهد داشت. کما اینکه مثلاً کسی بالا”تر“ است که پایینیِ کم‌تری داشته باشد از لحاظ مفهومی، چپ یا راست بودن هیچ ارتباطی با بالاتری یا پایین‌تری ندارد، یعنی شرط امکان بالا”تر“، مفهوم ”پایین“ است و بس. حال اینجا می‌بینیم که جز مفهوم ”باطل“ هیچ ضدی در میان نیست تا حق‌”تر“ معنی‌دار شود. حق و حق‌تر یا باطل و باطل‌تر، ناظر به میزان خالص‌تر بودن است، یعنی مثلاً ”حق‌تر“ نسبت به ”حق“ درصد و میزان ”حقِ“ بیشتری دارد. باید توجه داشت که در این‌جا اصلاً به میزان بهره‌مندی افراد کاری نداریم و از وضع‌های موجودِ تشکیکی یا ذومراتب در زمین حق حرف می‌زنیم. همان‌گونه که وقتی کمرکش یک کوه نسبت به ده متر بالاتر از خود، پایین‌تر محسوب می‌شود، و این میانِ دو قطبِ قله‌ی کوه و کف دامنه‌ی کوه است که تعریف می‌شود. حال اگر فردی در حال صعود باشد، می‌گوییم تو بالاتر می‌روی یا پایین‌تر آمدی، یعنی بهره‌مندی‌اش از بالایی و پایینی کم و زیاد می‌شود در یک طیف. لذا می‌بینیم که شرط امکان تشکیک، در نسبت هم قرار دادن دو مفهوم بالا و پایین است. و ما عملاً با آن مدلِ ارائه شده، حق و باطل را در نسبت باهم و فازی گردانده‌ایم. (اگر بخواهم با توجه به شکل بالا بحث را ایضاح کنم، اگر در قسمت سبز رنگ، مرکزیتی از سبز پررنگ داشته باشیم و پیرامونش طیفی از سبزها را از کم‌رنگ به پر‌رنگ ترسیم کنیم، این طیف‌مندی بر اثر مخلوط کردن و میزان اضافه نمودن رنگ ”سفید“ نخواهد بود، بلکه تنها رنگ ”بنفش“ است که این امر را ممکن می‌کند) اکنون اگر متوسل به مفهوم دیگری به عنوان شرط امکان ذومراتب شدن حق یا باطل شویم (مثلاً رنگ ”سفید“)، با فرض ما در تناقض خواهد بود و آن زمین حداقل سه مؤلفه‌ای خواهد شد و اصلاً دیگر ”ثنویت“ی در کار نیست. پس به ضرورت منطقی می‌رسیم به اصطلاحاً فازی شدن مرز بین حق و باطل، و این نیز مغایر با مطلوب و ادعای‌اولیه‌‌مان مبنی‌بر ثنویّ‌التوحیدی بودن آن‌هاست.

 برای برون‌رفت از این بن‌بست منطقی، نوع تبیین را باید از ابتدا تغییر داد و مدل بهتری را جایگزین کرد تا در تمامی جوانب بدون تناقض جواب دهد. مطابق این تصویر جایگزین، حق و باطل نه دو زمین، بلکه دو ”جهت“‌اند. در این‌جا دو جهت اصلی بیشتر نداریم. جلو یا عقب. شما یا به پیش می‌روید یا به پس. از طرفی بنا به خلقت انسان، از همان روزی که چشم به جهان می‌گشاید، در حال شدن و رفتن و صیرورت است. پس اگر بعد از مطرح نمودن اولیه، متعلق این جهت را به جای رفتن، شدن در نظر بگیریم، فهم این‌که دو جهت اصلی بیشتر نیست بهتر صورت می‌گیرد (انسان یا در جهت رشد ”می‌شود“ یا رو به غی در حال شدن است ، یا رو به ترقی یا واترقیدن، یا در جهت نور یا در جهت ظلمت…). خصوصیت ”جهت“ این است که این مفهوم ذاتاً  و معنائاً هیچ‌گونه مراتب و درجاتی را نمی‌پذیرد. به عنوان مثال شما یا ”رو“ به قبله هستید یا نیستید (به معنای دقیقِ رو و جهت، نه در کلام روزمره که میگوییم من الان کمی رو قبله‌ام). و در عین حال که در جهت قبله قرار دارید هیچ تفاوتی ندارد که در فاصله‌ی یک متری کعبه ایستاده به نماز باشید یا از مسافت یک میلیون کیلومتری رو به آن ایستاده باشید. کسی که در فاصله‌ی یک متری کعبه ایستاده است، نسبت به کسی که در چین رو به کعبه است، رو”تر” یا در جهت”تر“‌نیست.

پس می‌بینیم که حق، جهت است، و باطل، ناجهتِ حق است. همانطور که قبله، یک جهت به خصوص است، اما ناقبله هر جهت دیگری غیر از آن جهت خاص می‌تواند باشد. کما اینکه نور، یک جهت و صراط مستقیم بیشتر ندارد، و ظلمات می‌شود هر آن جهت‌های دیگری که به سمت نور نیستند و صراط نامستقیم در انواع جهات هستند (به نظر من ثنویت‌های توحیدی همگی چنین رنگ و بویی دارند که تقابل یک به یک ندارند). پس حق یک وضع(state) نیست بلکه یک جهت(direction) است.

اکنون آن اشکلات و شبهاتی هم که مطرح می‌شود به خوبی حل می‌گردند. اکنون می‌دانیم که در حق به مثابه‌ی جهت، به مثابه‌ی قبله، حق‌تر و باطل‌تری وجود ندارد. از طرف دیگر، بعضی اشکال می‌کنند که ”فردی مثلاً در جبهه‌ی باطل هست که اتفاقاً بسیار کارهای نیک و پسندیده هم انجام می‌دهد و انسان راستگو و درستکاری هم هست و آزاری هم به کسی نمی‌رساند خلاصه جامع محسنات است، اما تنها جبهه‌اش باطل است، خب این بی‌انصافی است که بگوییم این کارهای پسندیده و صفات نیکوی او همگی باطل است و هیچ ارزشی هم ندارد!“ در پاسخ می‌گوییم که ما به هیچ وجه منکر آن فضائل در آن شخص نمی‌شویم. اما دو کاروان را در نظر بگیرید که یکی ”رو به“ جنگل سرسبز و خرمی رهسپار است و دیگری به طرف دره‌ای عمیق و نابودکننده. از قضا آن انسان با فضیلت هم میان این کاروان اخیر است. سؤال این است که آیا آن فضائل او می‌توانند ”نجات“اش دهند از اینکه به ته آن دره نیفتد؟ آن‌ها سوار اتومبیلی هستند که رو به دره می‌رود، حالا اینکه خود ماشین بهترین مدل باشد و چرخ‌هایش مرغوب‌ترین و آخرین سیستم صوتی را داشته باشد و داخلش بسیار تمیز باشد و بنزین سوپر داشته باشد و مجهز به انواع وسایل ایمنی باشد، این‌ها را کسی انکار نمی‌کند که خوب هستند، اما آن آدم‌ها را نجات نمی‌دهد. فضائلِ تجهیزات ماشین، ”جهت“ حرکت آن را تعیین و تغییر نمی‌دهد. کما اینکه همین تجهیزات، اهل حق را نیز از نجات یافتن بازنمی‌دارد. این‌ها ابزارند که در هر ”جهتی“ می‎توان از آن‌ها استفاده کرد، و کارکرد آن‌ها تسهیل و تسریع ”حرکت“ است. لذاست که اخلاق سکولار  ابزاری است و بدیهی است که هیچ دینی مثلاً دروغ گفتن را بی‌ارزش و بی‌اهمیت و تنگ‌کننده‌ و بدیل آموزه‌های اخلاقی خاص خود نمی‌داند! چراکه آن آموز‌ه‌های خاص جهت‌دهنده‌ و تعیین‌کننده‌ی مسیراند و این ابزارِ اخلاقیات و هنجارهایِ خنثی و ناجهت‌مند قطعاً مورد نیازش هستند تا بتواند به وسیله‌ی آن‌ها حرکت کند.

نکته‌ای که این‌جا تذکرش لازم است و بسیار حساس، این است که این دست مباحث و تبیین‌های(explanation) ناظر بر آن‌ها به طور عمده در ساحت‌های فلسفی و حکمی و معرفتی، بافت‌بسته(context-dependent) از حیث دلالت معنایی هستند؛ یعنی، اگر بخواهیم در همین مورد بگوییم، این تبیینِ پایه از مبحث حق و باطل، را بایستی مد نظر داشت و آنگاه در متون مختلف، مثل قرآن، و جاهایی که بافت کلام و مسئله تغییر پیدا می‌کند، آن تبیینِ ظاهراً ناهم‌خوان را بر روی این پایه‌ی تبیینی، ابتناء نمود. به عنوان نمونه، اگر جایی گفته شد که ”حق آمد و باطل رفت“، به این معنی خواهد بود که آن امری که متّصف به حق و در جهت آن است، آمد، و آن‌ که در جهت باطل بود، رفت. یا ممکن است در جایی دیگر، حق و باطل مجازاً کاربردهای متفاوتی پیدا کنند؛ مثل موردی که می‌گوییم فلانی حق‌تر است؛ این‌جا دیگر حق را منحصراً در تقابل با باطل نمی‌سنجیم، بلکه ارتباط آن با سایر اجزای یک نظام اخلاقی و دینی و… را نیز مد نظر داریم و اعمال و ویژگی‌های پسندیده در مشیِ در جهت حق را نیز مجازاً حق می‌شماریم و بنابراین می‌گوییم فلانی بهره‌ی بیشتری از حق دارد، یعنی بهره‌ی بیشتری از لوازم و فضائلِ در جهت حق دارد. این چنین دلالت‌های گوناگون از مفاهیم یکسان را باید با توجه به بافت سخن مورد ارزیابی قرارداد و با تحلیلِ مبتنی بر تبیینِ پایه، دقیق و شفاف نمود.