تبیین پدیده‌ی خلق پول در سیستم بانکی و نسبت آن با ربا

مقدمه

ربا نوعی از زیادشدن است که شبیه به بزرگ‌شدن یک حباب می‌ماند. خداوند متعال به این نوع از زیادشدن قول به محاق رفتن را داده است. در سیستم بانکی و مالی اسلامی، تاکنون آنچه راجع به ربا گفته‌شده است، عمدتا معطوف به معرفی به دو گونه­ی ربای معاملی و ربای قرضی خلاصه می­شده است. اما با توجه به گستردگی و پیچیدگی سیستم­های مالی کنونی دنیا و نظام بانکی بین­الملل، پدیده­ای به نام خلق پول به وجود آمده است؛ این پدیده با ویژگی­های خاص خود، مصداق ربای کلان است که در پس پرده­ی نظام بانکی و مالی کشور ما نیز در حال گسترش است. لذا در این مقاله به تبیین پدیده­ی خلق پول و نسبت آن با مفهوم ربا خواهیم پرداخت تا از این رهگذر، ضرورت نظام­سازی در راستای تحقق اقتصاد اسلامی بیش‌ازپیش بر اندیشمندان این حوزه، روشن گردد و از به محاق رفتن فضای اقتصادی‌ کشور جلوگیری به عمل آید.

معنا و مفهوم ربا

در قرآن چهار کلمه وجود دارد: ربا، زیاد^[۱]، اضعاف^[۲]، برکت. همه این کلمات به معنی افزایش‌اند، اما در عمل با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند. ربا نوعی از زیادشدن است که شبیه به بزرگ‌شدن یک حباب می‌ماند. خدا به این نوع از زیادشدن قول به محاق رفتن را داده است.^[۳]

مرحوم آیت‌الله طالقانی درباره‌ی مفهوم ربا می‌فرماید: ربا به معنای افزایش و تورم است. معامله ربوی به آن دسته از معاملات اطلاق می‌شود که سرمایه خودبه‌خود و بدون عمل مفید افزایش یابد و چون معامله ربوی اغلب یا منحصراً در عصر ظهور اسلام از راه قرض پول بوده، از این نظر باید ربای ممنوع منحصر به ربای عاید از راه قرض پول باشد؛ ولی سنت گذاران اسلام که مفسر و مبین نظر قرآن بودند، قسمتی از معاملات را مشمول عنوان ربا دانسته و آن را تحریم کرده‌اند؛ مقیاس این قسم معاملات ربوی مبادله دو کالا با اضافه است که از یک نوع و مکیل و موزون باشد.^[۴]

تقسیم­‌بندی مرسوم ربا

شهید مطهری در تقسیم‌بندی انواع ربا در اصطلاح فقهی آن‌را به دو دسته‌ی ربای قرضی و ربای معاملی تقسیم کرده است. ربای قرضی این است که کسی جنسی یا پولی را قرض بدهد و در هنگام بازپسگیری منفعتی بیش از آنچه که به قرض داده، بگیرد. منفعت لازم نیست از جنس همان چیزی باشد که به قرض داده‌شده؛ هر چند که منفعت تلقی بشود. و در اصطلاح می‌گویند:

«کُلُّ ما یَجُرُّ نَفعاً»

«هر چه که نفعی را در برداشته باشد.»

حتی این‌طور مثال می‌زنند که اگر کسی به یک نفر مثلا هزار تومان قرض بدهد و ضمناً شرط کند که تو مرا کول بگیری از این‌سوی آب به آن‌سوی آب ببری، این کول گرفتن خود یک منفعت است.

نوع دیگر؛ ربای معاملی است که پای قرض و معاوضه در میان نیست. به ربای معاملی ربای جنس به جنس نیز می‌گویند که چیزی را به جنس خود معاوضه کنند. مثلاً گندم در هنگام معاوضه فقط با گندم مبادله کنند و کالای دیگری در میان نباشد. به هر حال در ربای معاملی یعنی معاوضه‌ی دو شی‌ء هم‌جنس، زیاده نباید دریافت شود.^[۵]

خلق پول؛ نمود ربای کلان در نظام بانکی و مالی

با توجه به پیچیدگی‌های کنونی سیستم‌های مالی و بانکی بین‌المللی، اکنون اشکال متفاوتی از ربا پدید آمده که می‌بایست؛ اولاً ربا بودن آن را برای همگان ثابت کرد و ثانیاً آن را به تبدیل به یک گفتمان رایج نمود تا از این رهگذر، یک مطالبه گری عمومی برای ربازدایی از سیستم بانکی و مالی به وجود بیاید.

در نظام‌های امروز جهان شیوه‌ای برای تأمین هزینه‌ها(از نظر مالی) وجود دارد که به آن خلق پول می‌گویند.

در  سازوکار پولی مدرن، بانک ملزم به نگهداری بخشی از سپرده‌گذاری‌های مردم به عنوان ذخیره، معادل درصدی از حساب، در بانک مرکزی است. سال‌ها پیش، بانک مرکزی ایالات‌متحده با نام فدرال رزرو(Federal Reserve Bank)، کتابچه را به نام مکانیک‌های پول مدرن(Modern Money Mechanics) منتشر کرد.

 این نوشته به تشریح روش خلق پول توسط فدرال رزرو و شبکه‌ای از بانک‌های تجاری تحت حمایت او می‌پردازد و در صفحه‌ی اول، هدف خود را این‌چنین بیان می‌کند: این کتابچه بر آن است تا روند اساسی تولید پول را در سیستم بانکداری فرکشنال رزرو(Fractional Reserve Banking) توضیح دهد.

در آیین‌نامه‌ی کنونی رزرو، الزام برای بیشتر سپرده‌ها، ۱۰% است. این یعنی با یک حساب سپرده‌ی ۱۰میلیارد دلاری، ۱۰% یا ۱ میلیارد دلار به‌عنوان رزرو ملزم، نگه‌داشته می‌شود و باقی ۹ میلیارد دلار، به‌عنوان رزرو اضافی در نظر گرفته می‌شود و بانک می‌تواند از آن، به‌عنوان پایه‌ای برای وام‌های جدید استفاده کند. حال منطقی است که فرض کنیم این ۹ میلیارد، در واقع از سپرده‌ی ۱۰ میلیارد دلاری، بیرون می‌آید، اما در حقیقت این‌طور نیست. چیزی که واقعاً اتفاق می‌افتد این است که ۹ میلیارد دلار، به‌سادگی از ناکجا، خلق می‌شود و در کنار سپرده ۱۰ میلیاردی قرار می‌گیرد. این‌گونه است که ذخیره‌ی پولی گسترش می‌یابد. همان‌طور که در مکانیک پولی مدرن گفته‌شده است، قطعاً بانک‌ها، واقعاً وام‌ها را از محل سپرده‌ای که دریافت می‌کنند، نمی‌پردازند، که اگر این کار را می‌کردند، پول جدیدی ایجاد نمی‌شد.

بانک‌ها، پول رزرو را (منهای درصدی که باید برای پاسخ به مراجعات درخواست پول نقد، نگه‌دارند) وام می‌دهند. حال فرض کنیم کسی وارد بانک شده و ۹ میلیارد دلار جدید در دسترس را، وام بگیرد. او هم به ‌احتمال‌زیاد (قریب به ۱۰۰%) پول را برداشته و در حساب خود در بانک، می‌گذارد. چون پول دست هر کس برود و به هر میزان هم که خرد و پخش شود، باز در حساب‌های تک‌تک افراد و بانک‌ها تجمیع می‌شود. پول همواره مال بانک است و مردم فقط در توهم‌اند که پول‌دارند این روند دوباره تکرار می‌شود، زیرا این سپرده نیز به رزرو بانک در می‌آید، ۱۰% آن جداشده، و در عوض ۹۰% از نه میلیارد دلار، یا ۸.۱ میلیارد دلار جدید، برای اعطای وام، در دسترس بانک است و البته آن ۸٫۱ میلیارد دلار نیز می‌تواند وام داده‌شده و سپرده‌گذاری شود و ۷٫۲ میلیارد دلار اضافی تولید کند؛ بعد ۶٫۵ میلیارد و ۵٫۹ میلیارد و … . این چرخه‌ی ایجاد حساب، خلق پول و وام، از نظر تئوری می‌تواند تا بی‌نهایت ادامه یابد. نتیجه‌ی میانگین ریاضی این است که نود میلیارد دلار، می‌تواند در کنار ۱۰ میلیارد دلار اصلی، خلق گردد. به‌عبارت‌دیگر، به ازای هر حساب که در سیستم بانکی ایجاد می‌شود، حدود ۱۰ برابر آن مقدار می‌تواند از عدم، خلق شود.^[۶]

روند خلق پول و خلق نقدینگی در دولت‌های مختلف پس از انقلاب، همواره به دلیل عدم هماهنگی هزینه‌ها و درآمدها، به طرز سریعی در حال افزایش بوده است..

در سال‌های اخیر به دلیل کسری بودجه‌ی مضاعف در دولت‌های دهم و یازدهم، خلق پول توسط بانک مرکزی راه آسان اما پرضرری بوده که دولت‌ها انتخاب کرده‌اند و نتیجه‌ی آن افزایش بی‌حدوحصر نقدینگی در اقتصاد است.

هر واحد خلق پول توسط بانک مرکزی به واسط ضریبی به نام «ضریب فزاینده»، ۵ تا ۶ برابر می‌شود و حجم نقدینگی موجود در اقتصاد را به‌سرعت بالا می‌برد. تنها یکی از آثار این فرآیند بروز تورم در اقتصاد است.

لازم به ذکر است که همواره بانک مرکزی تغییرات حجم نقدینگی را اعلام می‌نماید حال آن‌که نقدینگی از حاصل‌ضرب پایه پولی در ضریب فزاینده پولی تشکیل می‌شود. پایه پولی خلق پولی است که توسط بانک مرکزی انجام می‌شود و ضریب فزاینده پولی خلق پولی است که توسط بانک‌های عامل انجام می‌پذیرد.

جمع‌بندی و نتیجه­‌گیری

خلق پول با این سرعت‌بالا باید به‌صورت مداوم رصد شود، چراکه نشان‌گر سرعت‌بالای خلق پول بدون پشتوانه است. پول بدون پشتوانه‌ای که هیچ معادلی در بخش واقعی اقتصاد ندارد، کالاها و خدمات به هیچ‌وجه نمی‌توانند با این سرعت خلق شوند و همان‌گونه که گفته شد نتیجه‌ی این اتفاق چیزی جز تورم نیست.

به علاوه خلق پول بدون پشتوانه در نگاه دقیق‌تر ربا است؛ چراکه خلق از عدم است و برای خلق هر یک واحد پول که با یک واحد از کالاها و خدمات در اقتصاد هم ارزش خواهد شد، هیچ زحمتی کشیده نمی‌شود و در مقابل کالاها و خدمات در اقتصاد با زحمت تولید شده‌اند و دارای ارزش ذاتی و واقعی‌اند. درست مانند آنچه که در ربای قرضی، اضافه بر پول قرض داده‌شده گرفته می‌شود. هر چند در ربای قرضی، دست‌کم پولی قرض داده‌شده است، اما در وام­های اعطاشده از قِبَل خلق پول، بدون این‌که حتی پولی قرض داده شود، از تسهیلات اعطایی بهره اخذ می‌شود. لذا با استدلال­های فوق، خلق پول بانک‌ها را می‌توان زیرساخت نظام ربای کلان در بانک‌ها برشمرد.

پیشنهادات

با توجه به اینکه فضای اقتصاد ما، فضایی متکی به گزاره­های تدینی و اخلاقی است، لذا با نظام­سازی اقتصادی متکی به تأمین مالی قرض‌الحسنه و نهادهایی چون وقف، خمس و زکات، می‌توان بر جادوی مالی دشمن غلبه کرد و نظام اقتصاد اسلامی را بنیان نهاد.

با پردازش مفهوم «سود اجتماعی» و تبیین «اقتصاد ایثار محور»، می‌توان زیرساخت نظام سازی اقتصاد اسلامی و تأمین مالی مطلوب را در بستر آموزش، فراهم نمود.

پی‌نوشت:

[۱] سوره توبه، آیه۳۷؛ سوره یونس، آیه۲۶

[۲] سوره بقره، آیه ۲۴۵؛ سوره آل‌عمران، آیه ۱۳۰

[۳] سوره بقره، آیه ۲۷۶

[۴] سید محمود طالقانی، اسلام و مالکیت در مقایسه با نظام‌های اقتصادی غرب، ص ۱۸۴

[۵] مرتضی مطهری، مسئله ربا و بانک، ص ۱۴

[۶] مکانیزم پول ؛ روند خلق پول در سیستم بانکداری فرکشنال ریزرو، باشگاه استراتژیست‌های جوان

[۷] Block W, Garschina KM. Hayek, business cycles and fractional reserve banking: Continuing the de-homogenization process. The Review of Austrian Economics. 1996 Mar 1;9(1):77-94.

[۸] http://www.irandebtclock.ir