مقدمه
ربا نوعی از زیادشدن است که شبیه به بزرگ‌شدن یک حباب می‌ماند. خداوند متعال به این نوع از زیادشدن قول به محاق رفتن را داده است. در سیستم بانکی و مالی اسلامی، تاکنون آنچه راجع به ربا گفته‌شده است، عمدتا معطوف به معرفی به دو گونهی ربای معاملی و ربای قرضی خلاصه میشده است. اما با توجه به گستردگی و پیچیدگی سیستمهای مالی کنونی دنیا و نظام بانکی بینالملل، پدیدهای به نام خلق پول به وجود آمده است؛ این پدیده با ویژگیهای خاص خود، مصداق ربای کلان است که در پس پردهی نظام بانکی و مالی کشور ما نیز در حال گسترش است. لذا در این مقاله به تبیین پدیدهی خلق پول و نسبت آن با مفهوم ربا خواهیم پرداخت تا از این رهگذر، ضرورت نظامسازی در راستای تحقق اقتصاد اسلامی بیش‌ازپیش بر اندیشمندان این حوزه، روشن گردد و از به محاق رفتن فضای اقتصادی کشور جلوگیری به عمل آید.
معنا و مفهوم ربا
در قرآن چهار کلمه وجود دارد: ربا، زیاد[1]، اضعاف[2]، برکت. همه این کلمات به معنی افزایش‌اند، اما در عمل با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند. ربا نوعی از زیادشدن است که شبیه به بزرگ‌شدن یک حباب می‌ماند. خدا به این نوع از زیادشدن قول به محاق رفتن را داده است.[3]
مرحوم آیت‌الله طالقانی درباره‌ی مفهوم ربا می‌فرماید: ربا به معنای افزایش و تورم است. معامله ربوی به آن دسته از معاملات اطلاق می‌شود که سرمایه خودبه‌خود و بدون عمل مفید افزایش یابد و چون معامله ربوی اغلب یا منحصراً در عصر ظهور اسلام از راه قرض پول بوده، از این نظر باید ربای ممنوع منحصر به ربای عاید از راه قرض پول باشد؛ ولی سنت گذاران اسلام که مفسر و مبین نظر قرآن بودند، قسمتی از معاملات را مشمول عنوان ربا دانسته و آن را تحریم کرده‌اند؛ مقیاس این قسم معاملات ربوی مبادله دو کالا با اضافه است که از یک نوع و مکیل و موزون باشد.[4]
تقسیم‌بندی مرسوم ربا
شهید مطهری در تقسیم‌بندی انواع ربا در اصطلاح فقهی آن‌را به دو دسته‌ی ربای قرضی و ربای معاملی تقسیم کرده است. ربای قرضی این است که کسی جنسی یا پولی را قرض بدهد و در هنگام بازپسگیری منفعتی بیش از آنچه که به قرض داده، بگیرد. منفعت لازم نیست از جنس همان چیزی باشد که به قرض داده‌شده؛ هر چند که منفعت تلقی بشود. و در اصطلاح می‌گویند:
«کُلُّ ما یَجُرُّ نَفعاً»
«هر چه که نفعی را در برداشته باشد.»
حتی این‌طور مثال می‌زنند که اگر کسی به یک نفر مثلا هزار تومان قرض بدهد و ضمناً شرط کند که تو مرا کول بگیری از این‌سوی آب به آن‌سوی آب ببری، این کول گرفتن خود یک منفعت است.
نوع دیگر؛ ربای معاملی است که پای قرض و معاوضه در میان نیست. به ربای معاملی ربای جنس به جنس نیز می‌گویند که چیزی را به جنس خود معاوضه کنند. مثلاً گندم در هنگام معاوضه فقط با گندم مبادله کنند و کالای دیگری در میان نباشد. به هر حال در ربای معاملی یعنی معاوضه‌ی دو شی‌ء هم‌جنس، زیاده نباید دریافت شود.[5]
خلق پول؛ نمود ربای کلان در نظام بانکی و مالی
با توجه به پیچیدگی‌های کنونی سیستمهای مالی و بانکی بین‌المللی، اکنون اشکال متفاوتی از ربا پدید آمده که می‌بایست؛ اولاً ربا بودن آن را برای همگان ثابت کرد و ثانیاً آن را به تبدیل به یک گفتمان رایج نمود تا از این رهگذر، یک مطالبه گری عمومی برای ربازدایی از سیستم بانکی و مالی به وجود بیاید.
در نظام‌های امروز جهان شیوه‌ای برای تأمین هزینه‌ها(از نظر مالی) وجود دارد که به آن خلق پول می‌گویند.
در سازوکار پولی مدرن، بانک ملزم به نگهداری بخشی از سپرده‌گذاری‌های مردم به عنوان ذخیره، معادل درصدی از حساب، در بانک مرکزی است. سال‌ها پیش، بانک مرکزی ایالات‌متحده با نام فدرال رزرو(Federal Reserve Bank)، کتابچه را به نام مکانیک‌های پول مدرن(Modern Money Mechanics) منتشر کرد.
این نوشته به تشریح روش خلق پول توسط فدرال رزرو و شبکه‌ای از بانک‌های تجاری تحت حمایت او می‌پردازد و در صفحه‌ی اول، هدف خود را این‌چنین بیان می‌کند: این کتابچه بر آن است تا روند اساسی تولید پول را در سیستم بانکداری فرکشنال رزرو(Fractional Reserve Banking) توضیح دهد.
در آیین‌نامه‌ی کنونی رزرو، الزام برای بیشتر سپرده‌ها، 10% است. این یعنی با یک حساب سپرده‌ی ۱۰میلیارد دلاری، 10% یا ۱ میلیارد دلار به‌عنوان رزرو ملزم، نگه‌داشته می‌شود و باقی ۹ میلیارد دلار، به‌عنوان رزرو اضافی در نظر گرفته می‌شود و بانک می‌تواند از آن، به‌عنوان پایه‌ای برای وامهای جدید استفاده کند. حال منطقی است که فرض کنیم این ۹ میلیارد، در واقع از سپرده‌ی ۱۰ میلیارد دلاری، بیرون می‌آید، اما در حقیقت این‌طور نیست. چیزی که واقعاً اتفاق می‌افتد این است که ۹ میلیارد دلار، به‌سادگی از ناکجا، خلق می‌شود و در کنار سپرده ۱۰ میلیاردی قرار می‌گیرد. این‌گونه است که ذخیره‌ی پولی گسترش می‌یابد. همان‌طور که در مکانیک پولی مدرن گفته‌شده است، قطعاً بانک‌ها، واقعاً وام‌ها را از محل سپرده‌ای که دریافت می‌کنند، نمی‌پردازند، که اگر این کار را می‌کردند، پول جدیدی ایجاد نمی‌شد.
بانک‌ها، پول رزرو را (منهای درصدی که باید برای پاسخ به مراجعات درخواست پول نقد، نگه‌دارند) وام می‌دهند. حال فرض کنیم کسی وارد بانک شده و ۹ میلیارد دلار جدید در دسترس را، وام بگیرد. او هم به احتمال‌زیاد (قریب به 100%) پول را برداشته و در حساب خود در بانک، می‌گذارد. چون پول دست هر کس برود و به هر میزان هم که خرد و پخش شود، باز در حساب‌های تک‌تک افراد و بانک‌ها تجمیع می‌شود. پول همواره مال بانک است و مردم فقط در توهم‌اند که پول‌دارند این روند دوباره تکرار می‌شود، زیرا این سپرده نیز به رزرو بانک در می‌آید، 10% آن جداشده، و در عوض 90% از نه میلیارد دلار، یا 8.1 میلیارد دلار جدید، برای اعطای وام، در دسترس بانک است و البته آن ۸٫۱ میلیارد دلار نیز می‌تواند وام داده‌شده و سپرده‌گذاری شود و ۷٫۲ میلیارد دلار اضافی تولید کند؛ بعد ۶٫۵ میلیارد و ۵٫۹ میلیارد و … . این چرخه‌ی ایجاد حساب، خلق پول و وام، از نظر تئوری می‌تواند تا بی‌نهایت ادامه یابد. نتیجه‌ی میانگین ریاضی این است که نود میلیارد دلار، می‌تواند در کنار ۱۰ میلیارد دلار اصلی، خلق گردد. به‌عبارت‌دیگر، به ازای هر حساب که در سیستم بانکی ایجاد می‌شود، حدود ۱۰ برابر آن مقدار می‌تواند از عدم، خلق شود.[6]
روند خلق پول و خلق نقدينگي در دولت‌هاي مختلف پس از انقلاب، همواره به دليل عدم هماهنگي هزينه‌ها و درآمدها، به طرز سريعي در حال افزايش بوده است..
در سال‌هاي اخير به دليل كسري بودجه‌ي مضاعف در دولت‌هاي دهم و يازدهم، خلق پول توسط بانك مركزي راه آسان اما پرضرري بوده كه دولت‌ها انتخاب كرده‌اند و نتيجه‌ي آن افزايش بی‌حدوحصر نقدينگي در اقتصاد است.
هر واحد خلق پول توسط بانك مركزي به واسط ضريبي به نام «ضريب فزاينده»، 5 تا 6 برابر مي‌شود و حجم نقدينگي موجود در اقتصاد را به‌سرعت بالا مي‌برد. تنها يكي از آثار اين فرآيند بروز تورم در اقتصاد است.
لازم به ذکر است که همواره بانک مرکزی تغییرات حجم نقدینگی را اعلام می‌نماید حال آن‌که نقدینگی از حاصل‌ضرب پایه پولی در ضریب فزاینده پولی تشکیل می‌شود. پایه پولی خلق پولی است که توسط بانک مرکزی انجام می‌شود و ضریب فزاینده پولی خلق پولی است که توسط بانک‌های عامل انجام می‌پذیرد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
خلق پول با اين سرعت‌بالا بايد به‌صورت مداوم رصد شود، چراکه نشان‌گر سرعت‌بالای خلق پول بدون پشتوانه است. پول بدون پشتوانه‌اي كه هيچ معادلي در بخش واقعي اقتصاد ندارد، كالاها و خدمات به هیچ‌وجه نمي‌توانند با اين سرعت خلق شوند و همان‌گونه كه گفته شد نتيجه‌ي اين اتفاق چيزي جز تورم نيست.
به علاوه خلق پول بدون پشتوانه در نگاه دقيق‌تر ربا است؛ چراکه خلق از عدم است و براي خلق هر يك واحد پول كه با يك واحد از كالاها و خدمات در اقتصاد هم ارزش خواهد شد، هيچ زحمتي كشيده نمي‌شود و در مقابل كالاها و خدمات در اقتصاد با زحمت توليد شده‌اند و داراي ارزش ذاتي و واقعي‌اند. درست مانند آنچه كه در رباي قرضی، اضافه بر پول قرض داده‌شده گرفته مي‌شود. هر چند در رباي قرضي، دست‌کم پولي قرض داده‌شده است، اما در وامهای اعطاشده از قِبَل خلق پول، بدون اين‌كه حتي پولي قرض داده شود، از تسهیلات اعطایی بهره اخذ مي‌شود. لذا با استدلالهای فوق، خلق پول بانک‌ها را می‌توان زیرساخت نظام ربای کلان در بانک‌ها برشمرد.
پیشنهادات
با توجه به اینکه فضای اقتصاد ما، فضایی متکی به گزارههای تدینی و اخلاقی است، لذا با نظامسازی اقتصادی متکی به تأمین مالی قرض‌الحسنه و نهادهایی چون وقف، خمس و زکات، می‌توان بر جادوی مالی دشمن غلبه کرد و نظام اقتصاد اسلامی را بنیان نهاد.
با پردازش مفهوم «سود اجتماعی» و تبیین «اقتصاد ایثار محور»، می‌توان زیرساخت نظام سازی اقتصاد اسلامی و تأمین مالی مطلوب را در بستر آموزش، فراهم نمود.
پی‌نوشت:
[1] سوره توبه، آیه37؛ سوره یونس، آیه26
[2] سوره بقره، آیه 245؛ سوره آل‌عمران، آیه 130
[3] سوره بقره، آیه 276
[4] سید محمود طالقانی، اسلام و مالکیت در مقایسه با نظام‌های اقتصادی غرب، ص 184
[5] مرتضی مطهری، مسئله ربا و بانک، ص 14
[6] مکانیزم پول ؛ روند خلق پول در سیستم بانکداری فرکشنال ریزرو، باشگاه استراتژیست‌های جوان
[7] Block W, Garschina KM. Hayek, business cycles and fractional reserve banking: Continuing the de-homogenization process. The Review of Austrian Economics. 1996 Mar 1;9(1):77-94.
[8] http://www.irandebtclock.ir
سلام.
میخواستم بپرسم که بر علاوه جلسات استاد باید کدام کتاب های معتبر از علمای اسلام را در زمینه اقتصاد اسلامی و ربا مطالعه کنیم؟
سلام علیکم
چهارچوب نظری مسئله ربا از نظر استاد منحصر در آنچه که فقه امروز به عنوان ربا می‌شناسد نیست و ایشان مسائل کلان‌تر از صرف ربای شخصی و فردی را مدنظر دارند و مسائلی مثل خلق پول بدون پشتوانه و ذات علم اقتصاد را به عنوان شقوق جدید ربا در نظر دارند، به همین دلیل از نظر بنده برای این چهارچوب نظری خاص کتاب یا شخص دیگری را نمی‌توان معرفی کرد (هرچند برای مطالعه مفاهیمی مثل خلق پول بدون پشتوانه و ربوی بودن ذات علم اقتصاد مدرن کتاب‌ها و منابعی زیادی در دسترس است). با این حال بر مبنای این چهارچوب نظری در اقتصاد کرسی نظریه‌پردازی خاص حوزه اقتصاد در اندیشکده تشکیل شده است که می‌توانید در آن حضور داشته باشید.
تشکر!
با سلام
خیلی مطلب خوب و مفیدی بود.
جا دارد درباره ارتباط ربا و خلق پول باز هم روشنگری شود تا زوایای مختلف آن جا بیفتد و مخاطبان از نظر فهم موضوع اقناع بشوند.
باز هم تشکر از مطلب خیلی خوب آقای سرداریان
استاد سید محمّدمهدی میرباقری:
«اگر شما نعوذبالله بالاي سر كارخانهٔ شراب‌سازي، جناب سلمان فارسی را هم قرار دهيد، به حسب عادی، از اين كارخانه همان شراب توليد مي‌شود. هر نافله‌ٔشب‌خوانی هم بر اين كارخانه نظارت كند، نمي‌تواند شراب را به سركه تبديل كند!
وقتي شما مدير و كارشناسِ نمازشب‌خوان را در بانك مركزی بگذاريد، ولي «معادلهٔ نشر اسكناس»، معادلهٔ ربوی باشد، به توسعه ربا، اشاعهٔ اخلاق مادّي و اقامهٔ فساد ختم می‌شود؛ چون از لوازم نظام سرمايه‌داری است».
سلام
این موارد درسته …
از یه منظر دیگه هم میشه به ربا نگاه کرد
خدا بعد از کلمه جنگ با خدا از دو کلمه لا تَظلمون و لا تُظلمون استفاده می کنه
خب با این اوصاف کسی که ظلم پذیرفته و یا ظلم می کنه ربا خواره و با خدا جنگیده
نمونه اول ظلم کردن ابتدا به ساکن به نَفس برمی گرده ربای نفس که همان گناه باشه
تو تعاریف ربا به ربا در قرض و اینها اشاره کردن سخیف کردن کاره
از طرفی حضرت امیر کسی که زکات نده رو رباخوار معرفی کرده یعنی کسی که زکات ده رباخواره
زکات علم نشره اگه نشر نشه رباخواره
زکات بدن روزه است پس کسی که ماه رمضمان روزه خواری رو می کنه میشه رباخوار دونست
کلا خواستم عنوان کنم به پول و قرض و وام محدود شدن اشتباهه
ممنون